“Iedereen moet mee kunnen doen”

Vier jaar is Donald Pols nu directeur van Milieudefensie. Jaren waarin hij het begrip klimaatrechtvaardigheid bovenaan de agenda zette en het thema milieu terug wilde geven aan ‘gewone mensen’. Met als voorlopig hoogtepunt de klimaatmars van 2019, waarin alles en iedereen samenkwam, de jongeren voorop. “Alternatievelingen, kakkers, kunstzinnige types, gelovigen, mensen met een migratieachtergrond: verzin het maar.” De nieuwe klimaatbeweging, zag Pols die dag, is veelkleurig en urgent. “Er wordt niet langer geroepen dat onze toekomst naar de knoppen gaat. De jongeren zeggen: ons leven wordt nu verpest.”

Wat Milieudefensie, toch een oude rot in het groene verzet, die jongeren te bieden heeft? “Ervaring natuurlijk. Als zij een ordedienst nodig hebben bijvoorbeeld, of hulp bij het aanvragen van vergunningen, dan springen we bij.” Dat de jeugd wereldwijd het voortouw neemt, past bij zijn analyse dat we getuige zijn van de start van een nieuwe fase van de milieubeweging. “Eentje die past bij een nieuwe tijd.” Een tijd waarin het individu niet langer centraal staat maar waarin het gaat om collectieve problemen, die om collectieve oplossingen vragen. “Corona zou het historische scharnierpunt kunnen zijn: het moment dat we ons weer realiseren dat we één samenleving zijn.”

De klimaatmars was een persoonlijk hoogtepunt. Waar kijk je nog meer met een goed gevoel op terug?
“De regiotour. Ik ben alle afdelingen van Milieudefensie afgegaan en heb daar het thema van een eerlijk en rechtvaardig klimaatbeleid besproken met betrokken leden. Vier jaar geleden was klimaatrechtvaardigheid nog niet zo vanzelfsprekend.”

Hoe verklaar je dat?
“De bestaande milieubeweging heeft veel successen geboekt; schonere lucht, water en grond bijvoorbeeld. Maar het ging vaak over persoonlijke, nogal afgebakende onderwerpen. Over gezondheidsproblemen als gevolg van milieuvervuiling bijvoorbeeld: denk aan vervuilde grond die leidt tot zieke kinderen, of geluidsoverlast als gevolg van verkeer. Het uitgangspunt was het aanpakken van een specifiek probleem, los van de maatschappelijke context. De overheid deed veel aan ‘incidentenpolitiek’ en zocht technische oplossingen voor individuele problemen.”

Het nieuwe wij

De nieuwe fase van de milieubeweging gaat meer over collectieve problemen; wat Pols het ‘nieuwe wij’ noemt. “De problemen waar we nu voor staan, zijn de teloorgang van het klimaat en de biodiversiteit. Niemand kan in zijn eentje last hebben van klimaatverandering – dat is iets waar de hele wereld last van gaat hebben. En al heeft! Het gaat niet langer om het beschermen van één bedreigde diersoort, maar om het voorkomen van schade aan hele ecosystemen. Zoals corona niet het probleem is van één zieke op de IC, maar van de hele maatschappij. Het zijn systeemproblemen die systeemoplossingen vereisen.”

Pols verzinkt even in gedachten. Het is duidelijk dat hij meer te vertellen heeft over deze collectieve milieuvisie. De aantekeningen op zijn tablet, veel cijfers en namen van grote economen, verraden een uitgebreide theoretische onderbouwing.

Voordat we de diepte ingaan: als ik morgen mijn oma spreek en haar wil vertellen wat klimaatrechtvaardigheid is, wat zeg ik dan?
“Dat het gaat om een eerlijk en ambitieus klimaatbeleid waardoor gewone mensen erop vooruitgaan, waardoor zíj́ er op vooruitgaat. Dat de kosten van klimaatmaatregelen bij de grote vervuilers worden gelegd en de voordelen, de subsidies, zoveel mogelijk gaan naar de mensen die dat het meeste nodig hebben. Dat ook gewone mensen hun huis kunnen isoleren en toegang hebben tot schoon elektrisch vervoer en biologische spinazie. Iedereen moet mee kunnen doen. Alleen dan kunnen we de hele samenleving mobiliseren om klimaatverandering te stoppen.”

Culturele elite

Als je de nieuwe milieubeweging wilt leren kennen, vindt Pols, kun je het best Thomas Piketty lezen – de beroemde econoom die waarschuwt voor de gevaren van een ongelijke samenleving. “Piketty laat zien dat de politiek is veranderd in een strijd tussen twee elites. De financiële en de culturele. De financiële elite is rechts en steunt de vrije markt. De andere elite is – cultureel – links. Maar het gros van de bevolking herkent zich niet in deze twee werelden.” De milieubeweging is, onbedoeld en sluipenderwijs, deel geworden van die culturele elite, zegt Pols. “Wat klimaatrechtvaardigheid doet is ‘milieu’ terugbrengen naar het leven van alledag. Dat is de essentie van wat wij doen.”

En hoe doe je dat?
“Laat ik eerst zeggen wat we niet doen en dat is persoonlijke gedragsverandering centraal stellen. Persoonlijk gedrag hangt altijd af van je persoonlijke omstandigheden en die zijn in grote mate afhankelijk van je portemonnee. Dus als je van mensen eist dat ze meer biologisch eten, dan zeg je eigenlijk: je moet drie keer zo veel uitgeven aan je voedsel. Dat kan alleen als je goed in de slappe was zit. Wat je wél moet doen is de menselijke maat centraal stellen: een eerlijke prijs voor boeren bijvoorbeeld, een lagere huur door verduurzaming van huizen en een CO2-prijs voor grootvervuilers.”

Milieudefensie pleit daarmee voor een collectieve in plaats van individuele aanpak. Van de zotte vindt Pols het, dat het huidige beleid precies andersom werkt. “Het beleid richt zich bijvoorbeeld op het subsidiëren van elektrische auto’s. Maar wie kan zich die veroorloven? Minder dan 10 procent van de bevolking! Zijn wij tegen subsidies voor elektrisch vervoer? Nee. Maar iederéén moet kunnen profiteren van elektrisch vervoer; met de trein, tram, bus of deelauto.”

Tijdens de onderhandelingen over het Klimaatakkoord kwamen twee visies op klimaatbeleid frontaal met elkaar in botsing. De industrie wilde een lagere energiebelasting voor grootverbruikers en hogere subsidies voor multinationals. “En wij zeiden precies het tegenovergestelde: de kosten voor huishoudens en MKB omlaag, en de ‘vervuiler betaalt’.”

Hoe kan het dat anno 2020 iets als ‘de vervuiler betaalt’ nog zo’n baanbrekend idee is? “Omdat,” en daar haalt Pols Piketty er weer bij, “mensen door de eeuwen heen altijd bezig zijn geweest om ongelijkheid te legitimeren. Er is altijd een ‘goede reden’ voor ongelijkheid. Of dat nu segregatie is in Amerika, apartheid in Zuid-Afrika of vroeger kinderarbeid of vrouwenkiesrecht in Nederland. Niemand zei: ‘Die vrouwen zijn niets waard, die moeten gewoon hun mond houden’. De uitleg was: ‘Als gevolg van hun hormonale toestand kunnen vrouwen niet scherp denken en daarom moet je ze niet laten stemmen’.”

Inkomenspolitiek

Iets soortgelijks gebeurt nu ook in de klimaatdiscussie. “Tegenstanders zeggen: klimaat is geen inkomenspolitiek. Het verschil tussen rijk en arm moet je ergens anders oplossen, niet met milieubeleid. Maar als je het probleem steeds weer over de schutting gooit en zegt: woningbeleid is geen klimaatpolitiek, of het mobiliteitsvraagstuk is geen klimaatpolitiek, dan los je niets op. Aandeelhouders profiteren als eerste van de miljardensubsidies voor grote bedrijven, is dat dan geen ‘inkomenspolitiek’?”

Een oud Afrikaans gezegde vat het alternatief goed samen, zegt Pols. “‘Als je snel wilt gaan dan doe je dat alleen, als je ver wilt gaan dan doe je dat samen.’ We moeten de hele samenleving mobiliseren om klimaatverandering tegen te gaan. We kunnen ons niet beperken tot mensen die het kunnen betalen. 50 procent van de Nederlanders heeft geen vermogen of zelfs schulden. Het gaat erom dat iedereen mee moet kunnen doen.”

Je haalt een Afrikaans gezegde aan. Zelf ben je opgegroeid op een Zuid-Afrikaanse plaas, een boerderij. Hoe beïnvloedt dat jouw kijk op klimaatrechtvaardigheid?
“Om te beginnen gaf het me een liefde voor de onbeschrijfelijke schoonheid van de natuur. Maar ook ervaring, bijvoorbeeld wat een natuurramp als droogte in het echt betekent. Een van de langste droogtes in Zuid-Afrika, een droogte die 7 jaar aanhield, ruïneerde de boerderij van mijn familie. De runderen stierven om ons heen en we moesten het land verkopen. Ik wil vergelijkbare natuurrampen door klimaatverandering helpen voorkomen.”

Pols groeide op in een politiek systeem waarin ongelijkheid het uitgangspunt was. “Apartheid is geïnstitutionaliseerde ongelijkheid. Vanuit mijn geprivilegieerde positie binnen dat systeem – ik ben wit – heb ik gezien wat dat doet met mensen. Nu is mijn doel een eerlijke, meer gelijke politiek. Klimaatrechtvaardigheid is daar een onderdeel van.”

Klimaatrechtvaardigheid integreren in de activiteiten van Milieudefensie, hoe gaat dat in zijn werk?
“Milieudefensie was erg gericht op het Haagse lobbycircuit. Nu moet iedere beleidsmaatregel waar we campagne voor voeren CO2 reduceren én het leven van mensen beter maken. De kern is: publieke steun mobiliseren.”

Bedoel je dat jullie langs de deuren gaan?
“Precies, en daar zijn we uitzonderlijk in. We hebben net de campagne ‘Operatie Klimaat’ afgerond. We hebben meer dan 29.000 mensen gesproken, voor een deel via social media, maar ook gewoon van deur tot deur. Om mensen te vragen: hoe ziet een eerlijk klimaatbeleid er volgens jou uit?”

Ook Vereniging Milieudefensie zelf wordt nu meer bij de campagnes en besluitvorming betrokken, wat Pols betreft liefst alle 60.000 leden en 40.000 donateurs. In de afgelopen jaren is het aantal deelnemers aan de algemene ledenvergadering vertienvoudigd, een aantal dat hij het liefst verder ziet groeien. “We leggen campagnekeuzes voor in ledenpeilingen en vragen input tijdens ledenbijeenkomsten. Ook dat wordt verder ontwikkeld.”

Groene oplossingen voor iedereen: dat betekent dat de politiek het moet gaan doen?
“Jazeker. De overheid is de enige instantie die ervoor kan zorgen dat iedereen voordeel heeft van het klimaatbeleid, en dat álle grote vervuilers hun verantwoordelijkheid nemen. Dat laatste liefst met een zorgplicht-wet waarbij ieder bedrijf zijn een eigen CO2-doelstellingen moet formuleren. CO2 moet worden beprijsd en het subsidiëren van fossiel moet stoppen. Er worden nu miljardensubsidies aan vervuilende bedrijven gegeven. Verschuif dat geld naar de mensen, en de cirkel is rond.”

Maar als de politiek de plek is waar de beslissingen worden gemaakt, lonkt die arena dan niet?
Pols moet lachen, hij hoort het blijkbaar vaker. Op zijn tablet tovert hij een uitkomst van een onderzoek tevoorschijn. Het blijkt van Erica Chenoweth. De Harvard-wetenschapper liet zien dat een beweging die 3,5 procent van de bevolking achter zich krijgt, altijd tot succesvolle politieke verandering heeft geleid. “Dus waarom niet bij een politieke partij vraag je? Ik ben ervan overtuigd dat echte maatschappelijke verandering komt door maatschappelijke bewegingen. En wij zijn bezig zo’n beweging te bouwen.”