Kinderen demonstreren tijdens de Klimaatmars in oktober 2025, beeld: Milieudefensie/Edo Landwehr
Zo’n enorm probleem als de klimaatcrisis uitleggen aan kinderen kan knap lastig zijn. Medewerkers van Stichting Klimaatpsychologie geven advies. “Puur en alleen focussen op hoop is te beperkt.”
Wanneer psycholoog Leoni Rietdijk in oktober met een groep collega’s en hun kinderen meeloopt met de Klimaatmars, zien ze een protestbord met een grote, huilende aarde erop. Dikke tranen rollen over de wangen van de wereldbol. Dat komt hard binnen bij een van de kinderen van haar groep: Leoni ziet diens gezicht betrekken als het bord in de buurt komt. In de drukte van het protest aarzelt ze even voor ze reageert, vertelt Leoni een dag later in een videogesprek. “Ook als psycholoog ben ik op zo’n moment zoekende: hoe leg je zo’n groot probleem uit aan een kind dat net om de hoek komt kijken?” Zeker driekwart van de kinderen in Nederland maakt zich soms zorgen over het klimaat, bleek in 2022 uit een peiling van het NOS Jeugdjournaal, en 14 procent maakt zich váák zorgen. “Het is goed om stil te staan bij dat soort emoties”, zegt Leoni, maar midden in een drukke Klimaatmars is dat makkelijker gezegd dan gedaan.
Ze besluit naar haar eigen bord te wijzen. Daar staat een breed lachende aarde op, met veel planten, dieren en een ‘plantaardige wereldburger’. “Ik heb uitgelegd dat de aarde ook vrolijk kan zijn als we goed ons best doen, als we bijvoorbeeld vaker plantaardig eten en minder uitlaatgassen uitstoten.” De sfeer is meteen weer positief, merkt Leoni, het kind kan weer lachen. “Op zo’n moment is het goed om even op het positieve te focussen.”
Eerlijk of oneerlijk
Op peilingen zoals die van het Jeugdjournaal na, is er weinig tot geen onderzoek gedaan naar de psychologische effecten van de klimaatcrisis op jonge kinderen. “Daarom zitten we hier met z’n drieën”, zegt klimaatpsycholoog Yvette Stevens. Ze is samen met Leoni en hun collega Elke Rabé aangesloten bij het videogesprek. Alle drie zetten ze zich in voor de Stichting Klimaatpsychologie.
Bij jonge kinderen ontbreekt het onderzoek dat bij jongeren al wel is gedaan, vertelt Yvette. Onderzoek naar klimaat gerelateerde stress, angst, boosheid en machteloosheid, bijvoorbeeld. “Maar op basis van onze expertise op het vlak van kinderen en opvoeden, en van wat we weten over oudere kinderen, kunnen we er wel degelijk iets over zeggen.” Ze vermoedt bijvoorbeeld dat klimaatemoties vaak ontstaan in de periode tussen de 7 en 14 jaar. “Dat is een aanname, maar we weten wel dat kinderen in die periode een bepaald rechtvaardigheidsgevoel ontwikkelen: is dit eerlijk of oneerlijk, en wat vind ik daarvan?”
“Als kinderen bang zijn, zeggen ze soms niets”
Elke Rabé, die regelmatig op basisscholen werkt, sluit zich bij die inschatting aan. Ze praat vaak met leerlingen uit groep 7 en 8 en merkt dat kinderen op die leeftijd allemaal weten dat de klimaatcrisis bestaat. “Maar de reactie op die kennis verschilt van kind tot kind. Sommigen zijn boos, die vinden dat volwassenen het voor hen verpest hebben. Dat kan een fijne reactie zijn, in die boosheid kunnen ze in ieder geval hun stress kwijt. Maar er zijn ook kinderen die het inslikken of angstig worden, dan is het veel minder zichtbaar. Dat is lastiger.”
Luisteren, luisteren, luisteren
Wil je met je (klein)kind over de klimaatcrisis praten, dan is de eerste stap altijd hetzelfde: “Luisteren, luisteren, luisteren”, zegt Elke. “Dat geldt voor ieder gesprek over het klimaat, en bij kinderen al helemaal. Je moet eerst weten waar ze staan. En in de rest van het gesprek volg je het kind. Je kunt wel vragen stellen, maar ga daarbij nooit heel veel stappen verder dan het kind zelf. Als een jong kind bijvoorbeeld vraagt wat er met de ijsberen zal gebeuren, is dat niet het moment om te beginnen over de impact van het klimaat op de toekomst van het kind.”
Dat betekent niet per se dat je moet afwachten tot je kind er zelf over begint, vindt Elke. “Als kinderen bang zijn, zeggen ze soms niets.” Yvette beaamt dat: “Dat ze het er niet over hebben, betekent niet dat ze het niet meegekregen hebben. Kinderen pikken overal wat op.” Er niets over zeggen, is voor haar geen optie. “Daar ben ik niet van. Met mijn eigen kinderen probeer ik te praten over hoe de wereld ervoor staat en in te schatten hoe ze zich voelen. Ik vraag bijvoorbeeld wat ze op school of via sociale media meekrijgen over klimaatverandering en wat ze er zelf van vinden.”
Protestbordjes knutselen
Soms werkt het goed om het gesprek te beginnen met een omweggetje. Elke doet dat in basisschoolklassen met verbeeldingsactiviteiten. Ze vraagt kinderen naar hun ideale wereld, een indirecte manier om te weten te komen wat er speelt. “Heel jonge kinderen hebben het dan over een land vol suikerspinnen en achtbanen, maar wat oudere kinderen beginnen soms zelf over het klimaat. Dat is het mooie aan vragen naar hun droombeeld: je merkt gaandeweg of ze ermee zitten, en dan kun je erover in gesprek.”
Stilstaan bij eventuele zorgen is een belangrijk onderdeel van zo’n gesprek, zeggen de experts alle drie. Elke: “Dat doe je door eerst te luisteren en vervolgens, als dat ook oprecht zo is, te zeggen: ik herken wat jij voelt. Het is belangrijk om te laten merken dat het kind niet alleen is in die gevoelens, dat het heel normaal is om verdrietig of gestrest te zijn. Het is zoiets groots dat het raar zou zijn als je er geen emoties bij hebt.” Op deze manier voorkom je dat kinderen het gevoel hebben dat er iets mis is met hen, legt Elke uit. “Dat is stap twee, na al dat luisteren: normaliseren.”
Een belangrijke stap, zegt Yvette. “Puur en alleen focussen op hoop vind ik te beperkt, daarmee doe je meestal geen recht aan de volledige emoties van het kind. Eerst luister je, probeer je te duiden wat een kind voelt en daar samen woorden aan te geven.” Daarna kun je in actie schieten en een hoopvolle draai aan het gesprek geven. Elke: “Zeker voor het slapengaan, want dat is vaak het moment waarop dit soort emoties naar boven komen, is het goed om te eindigen met iets positiefs.”
Denk aan alle manieren waarop je in actie kunt komen. Op basisscholen ziet Elke vaak veel enthousiasme ontstaan als kinderen praten over hun ideeën om iets te doen voor het milieu. “Ze hebben vaak heel actieve plannen: rotzooi opruimen, afval prikken. Je verwacht het misschien niet, maar dat vinden ze heel leuk.”
“Het is oké om de wereld net wat simpeler te maken”
Handelingsperspectief is het sleutelwoord, beamen Leoni en Yvette. In de praktijk betekent dat: niet te veel nadruk blijven leggen op wat er allemaal verkeerd gaat, maar bespreken wat je eraan kan doen en hoe dat de wereld beter maakt. Dat kan op allerlei manieren, zeggen de psychologen. Het is maar net waar een kind zich prettig bij voelt: een geveltuintje maken, posters op het raam hangen, protestbordjes knutselen, geld inzamelen. Ook meedoen aan een protest kan hoop geven, denkt Yvette. “Ik vind een Klimaatmars heel verbindend, en ik denk dat dat voor kinderen ook fijn kan zijn. Het laat zien hoeveel mensen de wereld mooier willen maken.”
Voetballen met ijs
Op andere momenten helpt het juist om even pauze te nemen, vinden de psychologen. Leoni denkt terug aan februari 2025, toen Extinction Rebellion in hartje Utrecht een actie organiseerde. Midden in de stad hakte een kunstenaar een ijsbeer uit een gigantisch blok ijs; in de weken daarna smolt het beeld langzaam weg. Leoni voerde er miniklimaatgesprekken met kinderen. Terwijl ze naar de smeltende beer keken, begonnen de kinderen zich te realiseren wat het probleem was. Leoni benoemde dat, maar merkte ook dat het hielp om daarna voor wat afleiding te zorgen. “Op het plein lagen allemaal stukjes ijs die van dat grote blok waren afgebroken, dan gingen we daar even mee voetballen.”
Ook Yvette vindt het belangrijk om af en toe ruimte te maken voor iets luchtigs. “Je hoeft niet altijd te focussen op het klimaat. Het is ook heerlijk als je er even niet mee bezig bent en je gewoon kind of jongere kan zijn, zonder zorgen.” Ook als dat betekent dat je een keertje niet op je voetafdruk focust. “Een van onze regels bij klimaatgesprekken is dat je die ambivalentie moet accepteren. Niemand leeft 100 procent duurzaam, daarin mag je wel vriendelijker zijn voor jezelf.”
Wijzen op de verantwoordelijkheid van politici kan ook rust geven, vindt Yvette. “Afhankelijk van de leeftijd en ontwikkeling van het kind, kun je bijvoorbeeld zeggen dat de baas van Nederland ermee bezig is. Het is oké om de wereld net wat simpeler te maken, soms is dat een heel fijne geruststelling. Hoop creëer je door samen in actie te komen, maar soms mag je de verantwoordelijkheid voor actie best even bij iemand anders neerleggen, zeker als kind.”
Klimaatboeken voor kinderen
Ook kinderboekenauteur en gezondheidswetenschapper Esther Walraven praat regelmatig met kinderen over het klimaat. Om ingewikkelde onderwerpen zoals het broeikaseffect uit te leggen aan basisschoolleerlingen, gebruikt ze voorbeelden die aansluiten bij hun belevingswereld. “Kinderen snappen direct dat de deur dicht moet als het buiten koud is. Ik leg dan uit dat de aarde geen deuren heeft om ons te beschermen tegen de kou, maar wel gassen in de dampkring, die werken als een soort broeikas. En dat er door de mens te veel van die gassen in de lucht komen, waardoor de broeikas zo goed werkt dat de aarde veel te warm wordt.”
Samen met zo’n dertig anderen vormt Esther het collectief Schrijvers voor Toekomst, een groep jeugdboekenschrijvers die zich met hun pen inzetten voor het klimaat. “Er zijn zo veel verschillende soorten kinderboeken die kunnen helpen om het gesprek aan te gaan: fictie, non-fictie, poëzie, dystopische boeken, fantasy.” Zelf schreef ze samen met milieuwetenschapper Wilfried Ivens Waarom je voetafdruk groter is dan je schoenmaat, een kinderboek met vijftig weetjes over natuur, klimaat en milieu, geïllustreerd door Iris Boter. In 2024 werd het door burgerbeweging Grootouders voor het Klimaat uitgeroepen tot beste klimaatboek voor kinderen van 10 tot 13 jaar. Voor kinderen van 12 jaar en ouder schreef Schrijvers voor Toekomst een verhalenbundel: Hoopvolle verhalen over het einde van de wereld.
Recente reacties