Recensie: Gratis Geld van Rutger Bregman

In tijden van crises ontstaan de beste ideeën. Gek genoeg, komen ook vaak dezelfde ideeën terug. Zo pleit Rutger Bregman in zijn deze week verschenen boek voor een kortere werkweek en gratis geld voor iedereen. Dit idee voor een basisinkomen is niet nieuw, maar wel nog steeds een heel goed idee.

Wie eind jaren zeventig, jaren tachtig evenals ik ‘jong en depressief’ was kan het zich vast nog wel herinneren. De Bond tegen het Arbeidsethos timmerde vrolijk aan de weg, Hans Achterhuis’ boek tegen het arbeidsethos was een bestseller en de omvangrijke ‘baanloze’ jeugd beschouwde de bijstandsuitkering als een officieus basisinkomen. Betaalde arbeid was niet langer heilig, minder werken was hip en een basisinkomen was voor zowel links als rechts – zij het om verschillende redenen – bespreekbaar.

De val van de Muur en de neoliberale revolutie die daarop volgde luidde echter een nieuwe fase van economische groei en materiële welvaart in. Arbeid werd weer een schaars goed en in plaats van minder gingen we juist weer meer werken. Ook de Bond tegen het Arbeidsethos ging aan het werk en over het basisinkomen repte vrijwel niemand meer. Toch zijn minder werken en het basisinkomen nog steeds, of juist weer, hele goed ideeën. Zeker in deze tijden van crises. In Gratis geld voor iedereen, gepubliceerd in de Week van het Basisinkomen, legt journalist en historicus Rutger Bregman uit waarom.

Luilekkerland

Voortbouwend op zijn vorige boek De Geschiedenis van de Vooruitgang, waarover we hem eerder interviewden, benadrukt Bregman dat we het – dankzij het kapitalisme – beter hebben dan ooit tevoren. Vreemd genoeg lijken we dit niet te beseffen. In plaats van ervan te genieten dat we in Luilekkerland wonen zijn we vooral aan het klagen en bang om te verliezen wat we hebben. De echte crisis is dat we niet weten hoe het beter kan. We voeren geen gesprek meer over het goede leven en kunnen ons geen voorstelling meer maken van een betere wereld. Daarom wordt het, aldus Bregman, tijd voor de terugkeer van de utopie.

Sinds de val van de Muur zijn utopieën echter verdacht omdat ze altijd zouden uitmonden in geweld. Een idee dat diezelfde Hans Achterhuis – als Denker des Vaderlands – tot in den treuren heeft verkondigd. Maar, zo betoogt Bregman, met het verdwijnen van de utopieën is ook het debat over een betere wereld verdwenen. In plaats van de utopie – de niet bestaande plek – leven we nu in een lege plek: een wereld waarin het verlangen naar verandering, zingeving en moraal verdwenen is en we slechts nog onze ‘vrijheid’ vieren. Een lege vrijheid die zich vooral manifesteert als de vrijheid om te kopen wat je wil.

In plaats van in een utopie leven we nu in een dystopie waarin zoals een Facebook- medewerker verzuchtte: “de grootse geesten van mijn generatie nadenken over de manier waarop ze mensen het beste op advertenties kunnen laten klikken.” Of waarin, zoals Bregman het in navolging van Tim Jackson stelt, “de reclame-industrie oproept om met geld dat we niet hebben troep te kopen die we niet nodig hebben om indruk te maken op mensen waar we een hekel aan hebben, zodat we daarna weer kunnen uithuilen bij de therapeut.”

Voorstellen

Meer economische groei gaat ons dus niet gelukkiger maken, bovendien zijn de grenzen van economische groei inmiddels wel bereikt of zelfs overschreden. We zullen dus andere manieren moeten vinden om de kwaliteit van ons leven en dat van mensen elders in de wereld te verbeteren. Bregman lanceert daartoe een vijftal voorstellen die voor sommigen utopisch zullen klinken, maar eigenlijk heel praktisch zijn en ook niet nieuw: de introductie van andere en meerdere modellen en manieren om onze welvaart te meten, belasting heffen op kapitaal en grondstoffen in plaats van arbeid, een wereldwijd vrij verkeer van mensen, minder werken en gratis geld voor iedereen. Een basisinkomen dus, niet alleen voor ons Nederlanders, maar voor iedereen op deze aarde.

En waarom ook niet? “De belangrijkste reden dat mensen arm zijn, is dat ze niet genoeg geld hebben”, citeert Bregman de econoom Charles Kenny. Het geven van geld is dus een uitstekende oplossing. Uiteraard krijgen we niet allemaal een paar miljoen op onze bankrekening gestort, maar wel voldoende voor een dak boven ons hoofd, voldoende eten en andere elementaire behoeften als onderwijs en gezondheidszorg. Denk in ons land aan het niveau van de bijstandsuitkering en liefst iets meer. Zonder voorwaarden, maar gewoon omdat je (hier) leeft.

Uit talloze onderzoeken en experimenten blijkt dat gratis geld leidt tot minder criminaliteit, minder kindersterfte, minder ondervoeding, minder tienerzwangerschappen, minder spijbelen, betere schoolprestaties, hogere economische groei en meer emancipatie. Dat is niet vreemd. Als je je niet meer druk hoeft te maken om je dagelijks brood en een dak boven je hoofd kun je je bezig houden met dingen die je leuk en belangrijk vindt. Dus wat is er op tegen?

Geld geen probleem

Heel veel zullen economen en politici van links tot rechts zeggen. Het is namelijk niet te betalen. Dat klopt niet, rekent Bregmans voor. Als iedere Nederlander 960 euro per maand zou ontvangen, kost het basisinkomen ons 193,5 miljard per jaar. Dat is veel maar ongeveer 30 procent van het BBP. Het geld is er dus wel, bovendien heeft iedere volwassen Nederlander nu al ‘recht’ op zo’n bedrag, via een belastingkorting of uitkering. Geld kan dus het probleem niet zijn.

Wat dan wel? Rijkdom en macht. Gratis geld voor iedereen leidt – zeker als het op mondiaal niveau gebeurt – tot een enorme herverdeling van geld en mogelijkheden van rijk naar arm. Dat vinden de rijken niet prettig. Niet alleen omdat ze wat koopkracht moeten inleveren, maar vooral omdat ze hun ‘macht’ over anderen hiermee verliezen. Gratis geld geeft mensen zelfbeschikkingsmacht, de controle over het eigen leven. Maar juist de geschiedenis van het kapitalisme laat zich lezen als een lange onteigeningsgeschiedenis waarin mensen en gemeenschappen stelselmatig werden onteigend van hun omgeving, bestaansmiddelen, arbeid en zelfs hun ideeën, wensen en verlangens om deze vervolgens als product weer terug te kunnen kopen.

Dus, ondanks dat ik Bregman pleidooi voor gratis geld, evenals de andere in dit boek gepresenteerde ideeën zoals die voor een kortere werkweek, groene belastingen en open grenzen volledig onderschrijf, is zijn lofzang op het kapitalisme nogal naïef. Ja, het heeft geleid tot een ongekende materiële welvaart, maar ook tot een toenemende ongelijkheid en een uitgeputte aarde. Dat is geen vervelende bijkomstigheid, of het gevolg van slecht ideeën, maar wezenlijk voor het systeem. Met ideeën alleen, ook niet als ze zo aantrekkelijk worden gepresenteerd als Bregman dat doet, zul je dit niet veranderen. Daarom is het te hopen dat alles wat zich groen en links noemt zijn ideeën omarmt en aan de slag gaat om ze zo snel als mogelijk te realiseren.