Geo-engineering: wie is er bang voor een kunstmatig klimaat?

Voor zijn nieuwste thriller las schrijver Thomas van Slobbe alles over geo-engineering, kunstmatige klimaatcorrectie. In het boek wordt het al snel een zaak van militair belang. En hij was benieuwd: hoe zit dat in het echt? Is het een optie voor beleidsmakers? Milieuclubs? Hij vroeg rond op de klimaattop in Bonn.

Ik loop tussen duizenden afgevaardigden uit 197 landen. Deskundigen, politici en actievoerders die vrijwel allemaal hun best doen om hun zorgen – en hun angst – de baas te blijven. Om toch, toch, toch te proberen het beleid de goede kant op te duwen. “We hebben geen keus”, zegt Edgar Gutierrez Espeleta, de minister van Costa Rica. “We zien dat het niet goed gaat, maar we moeten optimistisch blijven. We zijn gevangenen van hoop.”

Ik vraag hem of hij gelooft in een plan B. Kunnen we, bij wijze van noodgreep, misschien technisch fixen wat beleidsmatig steeds niet haalbaar blijkt? Door middel van kunstmatige klimaatcorrectie, bijvoorbeeld?

In Nederland is weinig aandacht voor geo-engineering, maar internationaal is het inmiddels een bekend begrip. Het idee is simpel: als we door ons eigen handelen de opwarming van de aarde hebben veroorzaakt, is er dan iets te bedenken waarmee we het omgekeerde kunnen bereiken? Waarmee we de klimaatverandering weer kunnen stoppen, of althans een beetje kunnen afremmen?

Minister Gutierrez Espeleta trekt een bedenkelijk gezicht. ‘Daar gaan we weer’, zie ik hem denken. Hij verontschuldigt zich beleefd en loopt naar iemand anders.

Een kunstmatig wolkendek

Geo-engineering veroorzaakt flink wat ongemak. Men wil er eigenlijk niet aan, maar vreest dat het er misschien toch van moet komen.

Dit is ook het thema van mijn nieuwe boek – Handvest Antropoceen of de liefde van Toby Zonderveld – dat ik hier op de conferentie presenteer. Daarin werkt de Nederlandse onderzoeker Naomi Schelling zich gigantisch in de nesten. Zij gelooft in de kracht van vooruitgang en techniek. Zij wil een bijdrage leveren aan de oplossing van het klimaatprobleem en richt zich op de meest veelbelovende techniek van dit moment: de vorming van een kunstmatig wolkendek boven de oceaan. Een groot, dicht wolkendek dat het warme zonlicht tegenhoudt.

Dat is relatief eenvoudig te maken. Je spuit een nevel van sulfiet of zout water hoog in de atmosfeer, via lange slurven vanaf boten op de Stille Oceaan. Die nevel, vol kristallen, verspreidt zich en rond die kristallen vormen zich wolken. Dat kan. De techniek is al in de praktijk getest.

Wetenschappers schatten dat we slechts 1 procent van het zonlicht hoeven te weren om het broeikaseffect te stoppen. Harvard-professor David Keith heeft berekend dat het plan jaarlijks hooguit tien miljard dollar kost. Hij is co-auteur van een IPCC-rapport hierover, en heeft zijn bevindingen al toegelicht in het Congres van de VS en het Britse Parlement.

Newt Gingrich – voormalig voorzitter van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden en adviseur van Donald Trump ­– is ronduit enthousiast: “Geo-engineering draagt de belofte in zich om het klimaatprobleem op te lossen voor slechts een paar miljard dollar per jaar.”

Zijn enthousiasme is verklaarbaar. Die ‘paar miljard per jaar’ zijn een schijntje, vergeleken met de kosten van de maatregelen die moeten worden genomen als we écht een milieuvriendelijk en duurzaam leven willen leiden. Om nog maar te zwijgen over de kosten van de gevolgen van klimaatverandering. En de olie-industrie kan dan lekker doorgaan.

Helaas zitten er zitten serieuze haken en ogen aan het plan. Het klimaat is complex en je wilt niet dat er opeens allemaal orkanen ontstaan, of dat je op lange termijn allemaal andere, onbedoelde neveneffecten veroorzaakt. Als dat gebeurt, zijn de gevolgen al snel niet te overzien. Stel dat injecties van zwaveldioxine in de stratosfeer de zomermoessons in Azië en Afrika verstoren. Dan komt in één klap de voedselzekerheid van miljarden mensen in gevaar.

Dan is er nog het risico dat geo-engineering voor nationale belangen of zelfs militaire doeleinden wordt ingezet, als wapen in een internationale machtsstrijd. En ten slotte vrezen velen dat de (mogelijk valse) hoop dat de techniek het klimaatprobleem zal op lossen, de motivatie om te komen tot een echt duurzaam energie- en milieubeleid vergaand zal frustreren.

Zegen of vloek?

Achter de schermen leidt dit tot felle polemieken en een harde politieke strijd. Op de klimaatconferentie in Parijs was de vrees voor geo-engineering zelfs de reden waarom het Nederlandse voorstel sneuvelde om de term klimaatneutraal in de verklaring op te nemen. Dat zou de deur openzetten voor geo-engineering, was de redenering, en veel landen wilden daar absoluut niet aan. Niet alleen vanwege alle risico’s, maar vooral omdat het uiteindelijk niet meer is dan symptoombestrijding is.

Toch staat de deur op een kier: Iedereen lijkt te beseffen dat er straks misschien geen andere oplossing meer resteert. Zelfs binnen de natuur- en milieubeweging sluit men niet uit dat we geo-engineering misschien nodig gaan hebben. Het Wereld Natuur Fonds in Engeland publiceerde een spraakmakend artikel: Geo-engineering – useful tool for tackling climate change, or dangerous distraction?

De bakens worden gaandeweg verzet. Kunnen we zoiets misschien op kleine schaal doen? Een páár wolkjes boven zee dan, om het broeikaseffect wat af te vlakken?

De Subsidiary Body on Scientific, Technical and Technological Advice van de UNEP Convention on Biodiversity heeft, op verzoek van de onderhandelaars van het Parijs-akkoord, een advies voor de VN en de onderhandelaars in Bonn geschreven. Dat deden ze, zo melden de wetenschappers fijntjes, ‘wetend dat het IPCC zich nog niet in detail op de impact van klimaat-gerelateerde geo-engineering technieken op biodiversiteit en ecosystemen heeft gericht‘. Ook waarschuwt het advies dat het internationaal recht tekortschiet waar het op geo-engineering aankomt.

Nader onderzoek naar de invloed van geo-engineering op biodiversiteit en sociaal-economische, culturele en ethische issues is dus hard nodig. Daarnaast, zo stelt het advies, moet worden gewaarborgd dat lokale gemeenschappen en volken, die de gevolgen van geo-engineering kunnen ondervinden, van meet af aan bij de besluitvorming worden betrokken.

Climate justice

Hier in Bonn lopen veel mensen uit lokale gemeenschappen die doodsbenauwd zijn dat er ergens boven hun hoofd iets gaat gebeuren, waar zij geen greep op hebben, maar waar zij uiteindelijk de prijs voor moeten betalen.

De track record van de wereldgemeenschap stemt op dit punt niet hoopvol. Agnes Leina Ntikaampi, die de grassroots communities in Kenya vertegenwoordigt, is één van de deelnemers aan de Klimaatconferentie. Zij vertelt dat de vrouwen in haar land door de droogte nu dagelijks uren moeten lopen om water te halen. Ze vertelt over de dochters die deze taak overnemen, en zo hun opleiding zien verdampen. Ze legt uit wat er gebeurt wanneer besluiten van bovenaf, zonder overleg en over hun hoofden heen, worden genomen. Ze pleit voor climate justice. “No more execution of projects without us“, zegt ze strijdvaardig. Ze doelt op het brede spectrum van initiatieven dat de bevolking in arme landen kan raken, van geo-engineering tot infrastructurele ingrepen, zoals de aanleg van stuwdammen voor waterkrachtcentrales. Antonio Guterres, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties staat op en toont begrip. “The UN must be loyal to people of the world that have no other voice“, zegt hij tegen een volle zaal.

Aan goede wil is hier, op de conferentie, geen gebrek. Men pleit voor overleg tussen NGOs en overheden. Men belooft te luisteren. Men pleit voor samenwerking, omdat duurzame ontwikkeling alleen dan echt van de grond kan komen.

“We must all work together“, verzekert ook Patricia Espinosa me. Ze is het hoofd van het UN Framework Convention on Climate Change: de baas van het geheel. “Governments must work with NGO’s, with scientists and the private sector. That is the only way.”

Maar als het om geo-engineering gaat, is het nog maar de vraag of dat überhaupt wel mogelijk is.

Wie stuurt de GeoStorm?

“Bij geo-engineering”, zeggen de mensen van de Heinrich Böll Stiftung met klem, “moet allereerst de vraag worden gesteld of die technologie wel beheersbaar is. En daarna: wie komt er dan aan de knoppen van deze thermostaat?”

Daarmee raken ze de kern; precies daarmee heb ik in mijn nieuwe boek geworsteld. De hoofdpersoon, die een algoritme heeft ontwikkeld voor de toepassing van geo-engineering, komt meteen in botsing met het Ministerie van Defensie. Dat is, helaas, erg realistisch.

Want als me één ding duidelijk geworden is in de jaren dat ik aan dat boek heb gewerkt, is het dit: klimaat is inmiddels een zaak van militair belang geworden. Heel direct, in de praktijk.

Het is zeer wel denkbaar dat een overstroming in Bangladesh of Nederland in de toekomst wordt geaccepteerd, wanneer New York of Hong Kong daardoor droge voeten kan houden. Niks climate justice, slechts powerplay. Het gruwelijk grote stalen hek dat India op dit moment rond Bangladesh legt, om mogelijke klimaatvluchtelingen te weren, stemt niet hoopvol.

De Amerikanen hebben tijdens de Vietnamoorlog al geprobeerd het weer als wapen in te zetten. Ze schoten stofjes in de wolken en probeerden regenbuien te veroorzaken, in de hoop dat het leger van de vijand in een moeras zou vastlopen. De Chinezen schijnen vergelijkbare initiatieven te hebben ontwikkeld. En als landen in het Midden-Oosten elkaar konden dwarsliggen door bij de ander droogte te veroorzaken die de oogst zou doen mislukken, zou dat meteen op grote schaal gebeuren.

Vandaar dat de internationale gemeenschap, op initiatief van de VN, al in 1977 een verdrag sloot ‘inzake het verbod van militair of enig ander vijandelijk gebruik van milieuveranderingstechnieken’ – tenminste, voor zover die schade wordt toegebracht aan landen die het verdrag mede hebben ondertekend. (Tegenwoordig heet dat verdrag ENMOD: The Environmental Modification Convention.)

Maar ja. Verdragen kunnen, zoals Trump bewijst, eenvoudig worden opgezegd.

Aanhoudende onmacht

Op de Klimaatconferentie in Bonn is men er niet gerust op. De top zet in op duurzame ontwikkeling en energietransitie. Op adaptatie. Op de naleving en uitvoering van de afspraken van Parijs, inclusief de toegezegde financiële hulp aan ontwikkelingslanden.

Maar op de achtergrond speelt geo-engineering voortdurend mee. Besloten is dat de techniek verder mag worden ontwikkeld en dat randvoorwaarden mogen worden uitgewerkt. Onder voorwaarden mogen kleinschalige experimenten worden uitgevoerd.

Dat is zorgwekkend, maar helaas ook wel begrijpelijk.

‘Misschien kan een snelle, vergaande reductie van de uitstoot van CO2 door alle partijen de klimaatverandering binnen de grens van twee graden Celsius houden. Maar dit window of opportunity is zich in snel tempo aan het sluiten.’ Zo stellen de deskundigen van UNEP. ‘De huidige inspanningen van alle bij het klimaatakkoord betrokken landen zijn onvoldoende om de opwarming binnen die limiet te houden. En geo-engineering kan, als het beschikbaar en effectief is, de effecten van klimaatverandering verminderen.’

Dus misschien zit er, over tien of twintig jaar, gewoon niets anders op.