Gasvloek in Mozambique

In Mozambique is recent een van de grootste gasvoorraden ter wereld ontdekt. Internationale gas- en oliebedrijven als Anadarko, ENI, ExxonMobil en Shell staan in de rij. In theorie kan Mozambique veel geld verdienen aan het gas, maar de praktijk is heel anders.

“Het leven staat stil.” Met boven ons een overdonderend heldere sterrenhemel praten we met Musa, Ismael en Kabili uit het dorp Quitupe in het uiterste noorden van Mozambique. “Elke dag kan de dag zijn dat we moeten vertrekken. Waarom zouden we nog nieuwe dingen ondernemen of onze huizen verbeteren?” Musa, Ismael en Kabili zijn moe. Moe van het wachten, van de onzekerheid, van afspraken die niet worden nagekomen en van hun verzet.

Al zes jaar lang worden mensen als Musa Simango geconfronteerd met een onvermijdelijk lijkend vertrek van hun geboortegrond. Hetzelfde geldt voor de enkele duizenden andere inwoners van het schiereiland Afungi. Zij moeten wijken voor de komst van gasindustrie.

Gasvondst

In de jaren 2011 en 2012 doen gas- en oliemultinationals ENI uit Italië en het Amerikaanse Anadarko een grote ontdekking. Vlak voor de kust van Cabo Delgado, de meest noordelijke provincie van Mozambique, wordt ruim 7000 miljard kubieke meter aan gas gevonden. Dat is bijna drie keer de omvang van het Groninger gasveld. De waarde van de vondst loopt in de honderden miljarden.

Op A-locaties langs de kust heeft ENI een uitvalsbasis gebouwd, geflankeerd door enkele nieuwe hotels. Er zijn plannen voor een vliegveld, een nieuwe haven, twee tot vier LNG-faciliteiten van een consortium onder leiding van Anadarko, een gas to liquid (GTL) fabriek waar Shell aardgas om wil zetten in vloeibare brandstof, en een kunstmestfabriek van het Noorse bedrijf Yara. Het gebied waar de LNG-faciliteiten en aanverwante industrie moet worden gebouwd, beslaat tussen de 4000 en 7000 hectare. Ongeveer 2500 mensen uit vier gemeenschappen zullen daarvoor moeten wijken. Anderen raken (een deel van) hun land kwijt.

Keerpunt

De impact van deze ontdekking is gigantisch. Arm gemaakt door de langdurige Portugese overheersing en een bloedige burgeroorlog – de strijd tussen de voormalige onafhankelijkheidsstrijders van Frelimo, de huidige regeringspartij, en het mede door apartheid Zuid-Afrika gesteunde Renamo duurde tot 1992 – zou het gas een keerpunt kunnen zijn in het nog jonge bestaan van het land. Er zou een einde kunnen komen aan Mozambiques afhankelijkheid van de grillen van internationale donoren en de beruchte economische herstructureringsprogramma’s van het IMF.

Economen van het IMF verwachten dat de investeringen in en rond de Mozambikaanse gasindustrie meer dan honderd miljard dollar zullen bedragen, maar liefst drie keer (!) het totale bruto nationaal product van het land. De komende dertig jaar zou de Mozambikaanse overheid kunnen rekenen op 500 miljard dollar aan extra belastinginkomsten. Met dank aan het gas zou Mozambique de sprong kunnen maken van de onderste regionen op de VN ontwikkelingsindex naar de status van middeninkomensland.

Ook Nederland kijkt ineens met hele andere ogen naar Mozambique. ‘Verandering is aangebroken’, schrijft de Nederlandse ambassade in 2012, ‘de relatie tussen Mozambique en de wereld wordt op zijn kop gezet’. Vanaf dat moment zal de Nederlandse overheid zich nog meer dan voorheen inzetten op het binnenhalen van contracten voor het Nederlandse bedrijfsleven in Mozambique. Onder meer Shell, dat ook in buurland Tanzania grote investeringen doet, Fugro, de baggeraars Boskalis en van Oord en vele anderen staan te springen om deelname aan Mozambiques gas boom.

Presource curse

De verwachtingen zijn hooggespannen en de belangen groot. Maar de realiteit in Mozambique anno 2018 is dat het land tekenen vertoont van een ‘resource curse’ ofwel hulpbronnenvloek. Landen die over een grote hoeveelheid natuurlijke hulpbronnen beschikken, kunnen te maken krijgen met weinig of zelfs helemaal geen economische groei, toenemende ongelijkheid, (gewapende) conflicten en corruptie.

De Mozambikaanse overheid moet momenteel noodgedwongen bezuinigen. Zij kan haar snel oplopende binnen- en buitenlandse schulden niet betalen en heeft geen toegang tot geld van het IMF, omdat het land voor 2 miljard aan leningen had verborgen (waarover later meer). Volgens een onderzoeksteam van de Noorse ambassade is Mozambiques huidige crisis zó nauw gerelateerd aan de gasvondsten, dat zij spreekt van een ‘presource curse’. Zelfs voordat er ook maar één druppel vloeibaar aardgas is geëxporteerd, doet de vloek al van zich spreken.

De oorspronkelijke verwachting was dat Mozambique vanaf 2018 gas zou gaan exporteren. Inmiddels wordt er gesproken over 2023, of zelfs nog later. Op dit moment is er één definitieve investeringsbeslissing gemaakt, door ENI. Het Italiaanse bedrijf zal veertig kilometer voor de kust een drijvend LNG-platform aanleggen te waarde van zeven miljard dollar. Het Amerikaanse Anadarko sloot afgelopen maart een overeenkomst met de Mozambikaanse overheid, maar wacht met een definitief ‘ja’ totdat de onderhandelingen met potentiële afnemers van het gas klaar zijn.

Viver bem

Ons gesprek met Musa Simango wordt noodgedwongen afgebroken. De nacht is gevallen en onze chauffeur Chehane wordt door zijn ongeruste baas gebeld met de boodschap dat hij niet in het donker moet rijden. Enkele dagen voor onze komst naar Cabo Delgado zijn er gewapende aanvallen geweest op de politiepost van het nabijgelegen Mocimboa da Praia. Na twee dagen van gevechten zijn de aanvallers gedood of gevlucht, sommigen in de richting van de grens met Tanzania. Het Mozambikaanse leger is ingezet en heeft controleposten opgezet op de doorlopende weg van Mocimboa da Praia naar Palma.

Als we de volgende dag terugkeren naar Quitupe, staat op de weg die Anadarko heeft aangelegd om bouwmateriaal aan te voeren om de honderd meter iemand met een hesje, een helm en een rode vlag. Het zijn verkeersregelaars die door Anadarko uit de omliggende dorpen zijn geplukt om zes dagen per week het verkeer te begeleiden. Zowel voor als achter ons is de weg verlaten. De verkeersregelaars vallen onder het Corporate Social Responsibility (CSR) programma van Anadarko dat als doel heeft om op ‘een duurzame manier de levensstandaard in de gemeenschappen te verhogen’ en ‘in staat te stellen om onafhankelijk, zelfvoorzienend en vakkundig te zijn’.

“Verkeersregelaar is een van de baantjes die mensen hier hebben”, vertelt Simango terwijl we door Quitupe lopen. “Verder werken we in de schoonmaak en de beveiliging. Het getuigt van een gebrek aan respect voor ons. Dit zijn geen serieuze banen en er is niemand die een hogere positie bekleedt. We zijn allemaal bedienden.” Er zijn wel onderwijsprogramma’s voor de lokale bevolking, maar de kwaliteit hiervan wisselt sterk. Op een diploma van de Zuid-Afrikaanse Capital Outsourcing Group dat wij te zien krijgen, wordt de deelnemer van de cursus competent verklaard in onder andere: bewustzijn HIV/Aids, hygiëne, werken met gereedschap en basiscommunicatie. Twee andere opmerkelijke competenties zijn viver bem (‘goed leven’) en competencias de vida (‘levenskunde’).

Hervestiging

Het CSR-programma is een doekje voor het bloeden dat moet verhullen dat de rechten van de bewoners van Afungi met voeten worden getreden. Alda Salomao is als milieujurist van het Centro Terra Viva (CTV) nauw betrokken geraakt bij het proces rond de hervestiging van de 2500 inwoners van de getroffen gemeenschappen. In het kantoor van CTV in het centrum van Maputo vertelt ze openhartig over haar eerste ontmoeting met vertegenwoordigers van Anadarko in oktober 2012. Onderwerp van gesprek was een mogelijk partnerschap tussen Andarko en CTV omtrent die hervestiging.

In eerste instantie kon Salomao haar oren niet geloven. Het Amerikaanse bedrijf had van de Mozambikaanse overheid het recht op het gebruik van het land al gekregen; een zogeheten DUAT (direito de uso e aproveitamento da terra). “Maar dat kan helemaal niet, en dat heb ik ze ook verteld. Het is onmogelijk dat ze éérst de rechten op het land hebben gekregen en daarna pas met de bevolking gaan praten over hervestiging.” Land in Mozambique is – in lijn met de socialistische wortels van Frelimo, de partij die sinds de onafhankelijkheid de macht in handen heeft – in handen van de staat. Mozambique kent geen landbezit, alleen recht op landgebruik. De staat kan bij hoge uitzondering de rechten overdragen aan een andere partij, maar moet daarvoor eerst de plaatselijke bevolking consulteren en instemming krijgen (prior and informed consent). Dat is in Afungi niet gebeurd. “Hoe kan het dat de overheid heeft besloten om deze investering te laten plaatsvinden in een gebied dat al bewoond is?”, vraagt Salomao zich af.

Oproer

Ook de investeerders gaan in Salomao’s ogen niet vrijuit. “Je vliegt toch niet de halve wereld over om vervolgens met alles en iedereen te botsen omdat je je [juridische] huiswerk niet hebt gedaan?” Ze gelooft niet dat Anadarko’s juristen niet op de hoogte waren van de Mozambikaanse wetgeving, zeker niet omdat het gaat om een miljardeninvestering. De vraag is volgens Salomao niet óf maar “waaróm ze free riden op een proces dat niet legaal is, of waarin ze doelbewust de wet breken. Het antwoord is simpel: omdat ze het kunnen.”

Het conflict dat is ontstaan in Afungi had voorkomen kunnen – en moeten – worden, vindt Salomao. Mozambique kent een lange geschiedenis van gedwongen verhuizingen, al vanaf de koloniale tijd. Rondom meer recente ‘megaprojecten’ zoals de kolenmijnen in de provincie Tete, gebeurde min of meer hetzelfde. De Nederlandse overheid schrijft op de vooravond van een bezoek van Minister Ploumen aan Mozambique in 2014 dat ‘de hervestiging van dorpsgemeenschappen bij megaprojecten tot nu toe steeds tot problemen [heeft] geleid. Omdat er shortcuts door de overheid worden genomen of omdat er zaken op weinig transparante wijze worden opgepakt, is tot nu toe nog geen van deze processen zonder oproer verlopen.’

Voor Salomao is de gang van zaken rondom het hervestigingsproces in Afungi een nog grotere schande dan dat van de kolenindustrie in Tete. “We hebben dit al eerder gedaan. We hadden ervan moeten leren.”

Intimidatie

Salomao en CTV besluiten ondanks de nodige scepsis toch een partnerschap aan te gaan met Anadarko. Nu de beslissing om in Afungi te gaan bouwen wellicht niet meer teruggedraaid kan worden, hopen ze bij te kunnen dragen aan een goed verloop van de hervestiging. Ze zijn aanwezig bij onderhandelingen over compensatie en informeren de bevolking over hun rechten. Het ‘partnerschap’ is van korte duur. In 2013 wordt Salomao gearresteerd en voor korte tijd vastgehouden, omdat ze de gemeenschappen zou ophitsen en desinformatie zou verspreiden.

Ondanks haar arrestatie blijft Salomao nauw betrokken bij het lot van Afungi. Zij wordt – toevalligerwijs op de dag dat wij haar spreken – opnieuw benaderd door Anadarko om het partnerschap in ere te herstellen. Wederom stemt CTV in. Anadarko en de Mozambikaanse overheid sluiten een akkoord, en in maart wordt begonnen met de bouw van nieuwe huizen voor de inwoners van Afungi. Ook is Anadarko gestart met het uitkeren van compensaties voor sommige van de getroffen families. Maar over de details van de samenwerking mag CTV geen mededelingen meer doen, ook de inhoud van het uiteindelijke akkoord is niet bekend.

Ook mensen uit de dorpen zelf worden door de Mozambikaanse autoriteiten geïntimideerd. Simango bijvoorbeeld, die een tijd in de commissie zat voor de hervestiging van Quitupe. “Toen ik CTV wilde uitnodigen voor een bijeenkomst om ons te informeren over onze rechten, werd ik door de overheid voor het blok gezet. Als ik ging samenwerken met ngo’s, moest ik uit de commissie stappen. Ik koos voor het laatste.” De keuze van Simango wordt hem door de leiders van de gemeenschap niet in dank afgenomen. Simango organiseert de bijeenkomst alsnog, maar op die dag zijn de dorpsleiders nergens te vinden. Ze willen niet samen worden gezien met de ngo’s. De toegestroomde inwoners van Quitupe, die duidelijk wel behoefte hebben aan de bijeenkomst, doen nog een ultieme poging hen op andere gedachten te brengen. Zonder succes.

Achter de ‘short-cuts’ en ‘weinig transparante gang van zaken’ waar de Nederlandse overheid van spreekt, gaan ordinaire intimidatie en een verdeel en heers politiek schuil. “Degene die willen samenwerken met de ngo’s worden achtergesteld ten opzichte van degenen die de bevelen van de overheid opvolgen”, gaat Simango verder. “En zo leidt dit proces tot conflicten binnen de gemeenschap. Er is een kloof gecreëerd tussen de lokale leiders en de bevolking. We willen alleen dat overheid en bedrijven zich aan de wet houden, maar door onze verdeeldheid kunnen we dat niet afdwingen.”

In het verband met de veiligheid van de geïnterviewden zijn de namen van Musa, Ismael en Kabili gefingeerd. 

Auteurs: Jilles Mast, Bas van Beek en Marianna Takou