Milieudefensie en vier Nigeriaanse boeren zijn in een slepende maar ook boeiende rechtszaak met Shell verwikkeld. Hoe staat de zaak er momenteel voor? Een tussenstand.

Inzet van de rechtszaak is het opruimen van de olievervuiling in de Nigerdelta, waarvoor Milieudefensie c.s. Shell verantwoordelijk houden. Hoewel de rechtszaak waarschijnlijk pas in de tweede helft van volgend jaar wordt voortgezet, haalden beide kampen tussentijdse overwinningen, en leden beide kampen dus ook verlies.

‘Winst’ voor Milieudefensie was de publicatie op 4 augustus van het rapport Environmental Assessment of Ogoniland, van de UNEP, het milieubureau van de VN. Een omvangrijk team van deskundigen onderzocht in 14 maanden tijd 200 locaties, inspecteerde 122 kilometer pijplijn, nam 4 duizend bodem- en watermonsters, onderzocht 5 duizend medische dossiers en belegde 264 bijeenkomsten met lokale gemeenschappen, waarbij meer dan 23 duizend mensen acte de présence gaven.

De uitkomsten zijn vernietigend voor SPDC, de Nigeriaanse dochteronderneming van Shell. Opvallend is dat Shell het onderzoek, dat in opdracht van de Nigeriaanse regering is uitgevoerd, volledig heeft gefinancierd.

Het UNEP-rapport stelt dat de controle op het onderhoud van en het buiten gebruik stellen van de olie-infrastructuur in Ogoniland ‘inadequaat’ is en dat Shell de best practices van de olie-industrie, noch zijn eigen procedures toepast.

De door Shell toegepaste methode om olievervuiling op te ruimen, is ‘niet effectief’. Het bedrijf gaat er van uit dat olievervuiling die goed wordt belucht, zodat er een goed klimaat voor bacteriën ontstaat, middels een natuurlijk proces afbreekt en dat de koolwaterstoffen niet al te ver in de bodem terecht komen. Die aanname klopt niet, zegt UNEP: de vervuiling komt op veel plekken op diepten van meer dan 5 meter voor, en heeft op veel plaatsen het grondwater bereikt. Op sommige plekken zit 900 keer meer kankerverwekkend benzeen in drinkwater dan de Wereldgezondheidsorganisatie WHO acceptabel vindt.

Op 10 van de 15 plekken die volgens Shell al helemaal zijn hersteld van de olievervuiling, overtreft de vervuiling de door Shell en de regering vastgestelde normen. Het opruimen van de vervuiling gaat zeker 30 jaar duren, zegt de UNEP.

Bewijsmateriaal

“De vervuiling is veel ernstiger dan we al dachten”, zegt Michel Uiterwaal, advocaat namens de Nigeriaanse boeren en Milieudefensie. “Het is vuiler en de vervuiling is verder verspreid.”

Uiterwaal heeft de Niger-delta bezocht. “Ik heb de vervuiling gezien, geroken en gevoeld. Het is echt verschrikkelijk.” Een triomfkreet slaakte hij niet, tijdens de lezing van het rapport. “Zo’n opmerking in het rapport dat er mensen in de delta wonen die hun hele leven in de olie hebben geleefd, vervult me met afgrijzen.”

Het UNEP-rapport is ‘belangrijk bewijsmateriaal’ dat een rol gaat spelen in het proces, zegt Uiterwaal. “Het is heel grondig van opzet. Met dit rapport in de hand kunnen we aantonen dat de uitspraak van Shell, dat het altijd iedere olievervuiling opruimt wat ook de oorzaak ervan is, loze woorden zijn.”

In een reactie op het rapport heeft Shell-Nigeria gezegd de resultaten ervan serieus te nemen. Maar, herhaalde Shell zijn standpunt, het bedrijf is niet verantwoordelijk voor de meeste olielekken.

Volgens Shell wordt verreweg de meeste vervuiling veroorzaakt door sabotage van de pijpleidingen door Nigerianen. “Die uitspraak doet het heel goed in de publieke opinie”, zegt Uiterwaal, “maar het UNEP-onderzoek heeft zich helemaal niet op de oorzaken van de vervuiling gericht, al wordt wel opgemerkt dat sabotage één van de oorzaken is.”

Uiterwaal vermoedt dat Shell heeft bedongen dat er geen onderzoek naar sabotage zou plaatsvinden. “Shell kan daardoor blijven volhouden dat het weliswaar heel vies is in Ogoniland, maar dat dat komt door sabotage.”

Voor de Nigeriaanse wet maakt de oorzaak van de olievervuiling overigens niets uit: een oliebedrijf is wettelijk aansprakelijk voor het opruimen van iedere vervuiling in zijn concessie, of die nou door lekkage, vandalisme of diefstal wordt veroorzaakt. “Shell overtreedt dus de wet en moet de rotzooi gewoon opruimen”, zegt Geert Ritsema, die voor Milieudefensie de Nigeria-campagne leidt.

In een reactie op het UNEP-rapport zei Friends of the Earth Nigeria dat er een Environmental Restoration Fund moet komen voor het schoonmaken van de Niger-delta, ter waarde van 100 miljard dollar.

Schikking

Een dag voordat het UNEP-rapport uitkwam was er nog een andere reden tot optimisme voor Milieudefensie: Shell erkende aansprakelijkheid voor twee grote olievervuilingen in Bodo, eveneens in Ogoniland. In een rechtszaak in Londen accepteerde Shell de verantwoordelijkheid voor twee grote breuken in een oliepijplijn in Bodo. Volgens de Britse krant The Guardian stroomde in 2008 dagelijks 120 duizend barrel olie (één barrel is 159 liter) de plaatselijke gemeenschappen in. De breuken verwoestten uiteindelijk twintig vierkante kilometer bodem en water, waarvan 69 duizend mensen afhankelijk zijn voor hun levensonderhoud. Sommige deskundigen schatten de totale schade op meer dan 100 miljoen dollar. Shelldochter SPDC heeft laten weten dat het bereid is compensatie te betalen “aan hen die gerechtigd zijn zulke compensatie te ontvangen.”

Zoals dat gaat bij schikkingen heeft Shell geen schuld bekend in de Bodozaak, maar gaat het wel onderhandelen over de hoogte van het schadebedrag. Advocaat Uiterwaal wil niet speculeren over de betekenis van deze schikking voor de rechtszaak van Milieudefensie en de Nigeriaanse boeren. Maar volgens Ritsema gaat het om een precedent. “Ik zie de schikking vooral als een succes van onze aanpak, om Shell buiten Nigeria voor de rechter te dagen.”

Geen inzage

Ook Shell heeft inmiddels een succes geboekt. Half september bepaalde de Haagse rechtbank dat Milieudefensie en de vier Nigeriaanse boeren geen inzage krijgen in interne Shell-documenten over lekkages van pijpleidingen en de aansturing door het hoofdkantoor. De rechtbank wil pas inzage geven in deze onderhoudsjournaals als voldoende is onderbouwd dat Shell aansprakelijk kan zijn voor de schade als gevolg van olielekkages. De documenten die waren gevraagd moesten volgens Milieudefensie nu juist bijdragen aan het bewijs daarvan.

Die uitspraak is ‘erg vervelend’, zegt Uiterwaal. En onderstreept wat steeds duidelijker wordt: het ‘volslagen gebrek aan transparantie’ in de concernwetgeving.

Uiterwaal: “Het juridische denken over concerns is volstrekt verouderd. Elke accountant weet dat het hoofdkantoor van Shell zijn dochterondernemingen strak aanstuurt. De fiscus en de aandeelhouders weten het ook, die zien Shell echt als één onderneming. Maar de regelgeving belemmert dat wij de stukken mogen inzien. Uit deze uitspraak volgt dat je in feite al moet kunnen aantonen dat het moederbedrijf Shell aansprakelijk is voor de olievervuiling van een van zijn dochters, voordat je inzage kunt krijgen in documenten over de lekkages en de aansturing door het hoofdkantoor. Dat is een Catch 22-situatie.”

Vele overwinningen

Het vonnis illustreert ook hoe moeilijk het is voor slachtoffers van mensenrechtenschendingen om hun recht te halen, omdat ze om te beginnen de feiten niet boven water kunnen krijgen. “Shell blijft bovenop bewijzen zitten, en de rechter kan het bedrijf niet dwingen daar vanaf te komen”, zegt Uiterwaal. “Dat maakt de bewijspositie van de slachtoffers veel zwakker, ze staan met zoveel nul achter.” Het is voor hen praktisch onmogelijk het bewijs op een andere manier te verkrijgen.

Volgens Geert Ritsema is het ‘lastig’ dat de rechtbank de inzage in de onderhoudsjournaals niet geeft. “Blijkbaar zit de wetgeving in Nederland zo in elkaar dat grote bedrijven belangrijk bewijs kunnen achterhouden. Het betekent dat we ter plekke bewijsmateriaal moeten verzamelen.” Milieudefensie had daar half september nog 3 maanden de tijd voor.

Uiterwaal en Ritsema benadrukken dat in de rechtszaak tegen Shell al vele overwinningen zijn geboekt, waarvan de belangrijkste is: de mogelijkheid om in Nederland te procederen tegen bedrijven die elders over de schreef gaan. Dat is leerstof voor nieuwe generaties juristen.

Wil je meer weten over de rechtszaak of Milieudefensie en de bewoners van de Nigerdelta steunen? Kijk dan op de website: www.milieudefensie.nl/oliewinning/shell