De laatste pooltocht van Bernice Notenboom

Als een van de weinigen weet beroepsavonturier en journalist Bernice Notenboom wat klimaatverandering nu daadwerkelijk doet in de koudste gebieden van onze planeet. “Grote Noordpoolexpedities kunnen binnenkort niet zomaar meer.”

“Ik zit vast op het vliegveld door een sneeuwstorm”, schrijft klimaatjournalist Bernice Notenboom me op Skype. “Morgen ben ik thuis, dan proberen?” Een interview plannen met de veelgevraagde beroepsavonturier bleek nogal een uitdaging, want niet alleen is ze veel op pad, het ’thuis’ waar ze het over heeft is niet in Nederland, maar in Brits-Columbia, Canada. Een plek die koud is, bergachtig, dunbevolkt. En afgelegen. “Ik ben soms meer met logistiek bezig dan met andere dingen, zeker omdat ik afwisselend in Nederland ben. Maar als ik niet hoef te reizen, dan is er geen mooiere plek op de wereld dan hier. Ik hou van de stilte, de luchten, de kleuren, en er zijn weinig mensen. Zeker als er sneeuw ligt vind ik het adembenemend.”

Ze beklom de Mount Everest, kajakte door Mali. Voor de televisieserie Klimaatjagers reisde ze naar zes extreme plekken op aarde waar kantelpunten in het klimaat kunnen plaatsvinden. Samen met weervrouw Margot Ribberink maakte ze de film Desert Alert, over de gevolgen van klimaatverandering in ontwikkelingslanden. Maar waar andere mensen warm worden van het regenwoud of het strand, gaat het hart van Bernice Notenboom sneller kloppen van de kou. Die kou, daar maakt ze zich zorgen over.

Als een van de weinigen heeft zij ondervonden wat klimaatverandering nu werkelijk betekent op de grond in de poolstreken. Talloze keren bezocht ze die. Over haar reizen naar de Zuidpool, Noordpool, Groenland en Siberië schreef ze het boek Tegenpolen. En in april 2014 ging ze opnieuw. Ze begon samen met twee poolwetenschappers aan een brute tocht over het ijs, in vijftig dagen van de geografische Noordpool naar Canada, voor een film die de kwetsbaarheid van de Noordpool moet laten zien: The Arctic March. Ironisch genoeg waren de omstandigheden zo slecht, dat ze de expeditie moesten afbreken. Op het symposium van Milieudefensie en Down to Earth op 31 oktober liet ze met filmpjes en wereldkaarten zien wat er mis ging.

“Normaal gesproken is het poolgebied prima voor expedities, het is een extreme plek, natuurlijk wel, maar tegelijk zijn het stabiele omstandigheden, daar kun je goed op plannen. Helaas is dat allang niet meer zo. Het weer tijdens onze tocht was zo veranderlijk, ik had nog nooit zoiets meegemaakt. We hadden storm na storm, je zichtbaarheid is dan nul. Heel erg gevaarlijk. En het ijs was in zulke slechte staat. Mensen hebben geen idee wat klimaatverandering betekent in het poolgebied. Dat betekent dus letterlijk zwemmen met je slee.”

Het meest verraderlijke bleek de ijsvlakte zelf, die drijft, waardoor de koers telkens bijgesteld moet worden. Hoe hard ze ook naar het westen skieden, het ijs onder ze dreef ze oostwaarts. “Dan kijk je op je GPS en vraag je je eerst af of het wel klopt.” Op weg naar Canada zaten ze ineens in de buurt van Groenland – het verkeerde continent! – en hoe verder ze afdreven, hoe groter het risico dat ze niet meer gered konden worden. Op een gegeven moment naderde de datum waarop de vliegmaatschappij de laatste vlucht maakte om mensen van het ijs te halen: 12 mei. Daarna waren ze op zichzelf aangewezen.

Zouden ze het halen als ze door zouden lopen? De rekensom was onverbiddelijk. Ze verbrandden zesduizend calorieën per dag, de voorraden waren precies afgemeten, en het zwaarste deel moest nog komen: het smeltende ijs bij de kust zou ophopende ijsschotsen veroorzaken. Nee. Ze zouden het niet halen. Ze konden niet anders dan zich laten ophalen. Een droom viel in duigen. “Ik heb twee dagen alleen maar gehuild,” zei ze erover.

Toch werken ze op dit moment nog hard door aan de film en wil ze de tocht volgend jaar alsnog afmaken, zegt ze me over Skype. “Als ik het geld bij elkaar krijg.”

Verwacht je hierna in de toekomst dit soort tochten opnieuw te kunnen maken?

“Nee, dit wordt wel een van de laatste keren dat dat kan. Grote expedities kunnen straks niet zomaar meer. Niet omdat je niet over het ijs zou kunnen lopen. We zijn ons hele logistieke netwerk kwijt. Je vindt gewoon bijna geen vliegmaatschappij meer die op dit gebied wil vliegen, omdat ze de verzekeringen niet meer rond krijgen. We zouden het nog de andere kant op kunnen doen, van Rusland naar de Noordpool trekken en dan samenwerken met de Russen, kijken of die nog wel willen vliegen, maar dat houdt op een gegeven moment ook op. Dat is niet alleen vervelend voor mij, maar ook een ramp voor wetenschappers.

Satellieten worden gelukkig steeds beter, zo hebben we de Cryosat die ijsdikte kan meten, maar uiteindelijk moeten er wetenschappers naar zo’n gebied om te bevestigen of die metingen kloppen, om vast te stellen wat er echt gebeurt. Als je dat niet meer kunt doen is dat een enorm verlies. Poolonderzoek kan binnenkort alleen nog in de zomer, op ijsbrekers. Maar zodra je van het ijs afhankelijk bent voor je expeditie kan het niet meer.”

Waarom is juist de Noordpool zo belangrijk voor klimaatonderzoek?

“De Noordpool is drijvend zeeijs en heeft daarmee een veel grotere invloed op het klimaat dan de Zuidpool, dat grotendeels bestaat uit landijs. In Antarctica veranderen ook wel dingen, zeker als je kijkt naar het schiereiland, dat is zeeijs. Maar die ijskap op land is drie, vier kilometer dik, daar hebben we nog even tijd. Het noordpoolijs is veel gevoeliger voor klimaatverandering. Hoeveel ijs daar ligt heeft direct invloed op de warme en koude stromen in de oceaan en de atmosfeer, en bepaalt zo wereldwijd het klimaat. Het smeltende ijs daar is een enorme versterkende kracht.

We kunnen modelleren wat we willen, maar de ontwikkelingen gaan zo snel dat we er de statistieken niet bij kunnen hollen. De geografische Noordpool is al ijsvrij in de zomer, maar een echt ijsvrije pool in de zomer wordt verwacht in 2030. Dat is niet zo ver weg meer. Zoiets hebben wij als mensheid nog nooit meegemaakt. IJs kent geen halve maatregelen, het is ijs, of het is water. Als het herstelt kan het ineens de andere kant op gaan. De Noordpool is van slachtoffer van klimaatverandering nu een drijvende kracht geworden.”

Op ons symposium zei je dat je vindt dat iedereen die beslissingen over klimaat neemt, eens zelf moet gaan kijken in het arctisch gebied. Wat wil je dat ze zien?

“Als je zomaar wordt neergezet in zo’n gebied, dan kun je nog niets plaatsen, want je weet niet hoe het hoort te zijn. Je hebt een kader nodig. Ik zou ze dieren willen laten zien. Walrussen die ijs nodig hebben om op te rusten met hun jongen, en die, omdat er nu te weinig zeeijs is, zich nu massaal verdringen, elkaar dooddrukken. IJsberen in gebieden waar ze normaal nooit voorkomen, en die te veel moeten zwemmen om aan hun voedsel te komen. En de mensen in het gebied. Inuit die veel verder moeten gaan om te kunnen jagen. Ik kom er ook niet dagelijks natuurlijk, maar ik hou de statistieken wel bij, ik lees de laatste artikelen. Als je op een ijsvlakte staat, dan maakt het uit als je de feiten kent. Als je weet dat het ijs waarop je staat twee dagen daarvoor nog zee was, een enorme vlakte die straks helemaal weer weg is. Dat raakte mij vooral omdat ik weet dat dat eigenlijk niet zo zou moeten zijn, dat dat allemaal meerjarenijs hoort te zijn.”

Is er wat veranderd de afgelopen jaren in de reacties die je krijgt op je verhaal over klimaatverandering?

“De grootste verandering is dat mensen het gevoel hebben dat ze het nu wel weten, ze willen het vooral hebben over wat ze kunnen doen. En als ik dan doorvraag, blijkt dat ze een heleboel dingen niet weten. Het lijkt alsof de hele informatieverspreiding is doodgebloed, de bewustwording is weg. Dat merk je ook bij mediamakers, die stappen snel over de feiten heen omdat ze het ‘allemaal al gehoord’ hebben.

Klimaatontkenners, daar ga ik niet mee in discussie, dat vind ik zinloos, als je nu nog gelooft dat dit ‘natuurlijke variatie’ is of iets dergelijks, dan heb je je kop in het zand gestopt. Maar sommige mensen die zich wel zorgen maken over klimaatverandering, weten het verschil niet eens tussen de Noordpool en Spitsbergen! Zulke dingen komen vaker voor dan je denkt. Ik ben dan misschien een uitzondering, maar voor mij werkt het zo dat als ik me ergens voor inzet, dat ik dan ook haarfijn wil weten hoe het in elkaar zit.”

Is het niet juist heel fijn dat je mensen niet meer hoeft te overtuigen?

“Dat is fijn, maar het grote nadeel van het gebrek aan bewustwording is dat het debat over klimaatverandering beheerst wordt door jubelverhalen over technologische oplossingen; groene bedrijfsinitiatieven, verantwoord entrepeneurship… Circulaire economie heb je nu, cradle to cradle was een tijd heel populair. Dat gaat allemaal om één ding, namelijk dat we kunnen blijven rijden en vliegen en leven zoals we altijd deden. Maar als je weet wat er speelt, dan weet je dat dat niet niet snel genoeg gaat. We hebben echt een systeemverandering nodig, anders komen we er niet.”

Denk je dat meer feitenkennis het verschil maakt?

“Feiten zijn gewoon feiten. Uiteindelijk moeten we daar voorbij, we moeten naar een waardeoordeel. Wij mogen deze planeet niet kapotmaken met wat we doen. Helaas is het moeilijk om daar te komen. Wetenschappers worden doodgegooid met dat ze een mening moeten hebben, maar de meesten zien dat niet zitten. In Nederland, bijvoorbeeld, is de wetenschappelijke wereld heel competitief, er is weinig geld en je mening kan je je fondsen kosten. Dus zie je dat de meeste wetenschappers hun hachje beschermen.

Die paar die zich zo hartstochtelijk inzetten voor het klimaat dat ze zich daar niets van aantrekken, zijn dan ook de paar die je in de media ziet. Maar ik spreek heel veel wetenschappers achter de schermen, voor Klimaatjagers heb ik er wel 150 gesproken, en die maken zich allemaal echt zorgen. Het is enorm frustrerend, als mediamaker, want de dingen die ze zeggen zijn werkelijk prachtig, maar zodra je er een camera op zet, verandert het helemaal.”

Haar tijd in Canada is beperkt, snel vliegt Bernice weer naar Europa, op weg naar Parijs, naar de klimaattop. “Ik ben blij dat die niet is afgelast. Dat zou zo’n enorm zwaktebod zijn geweest. Veel evenementen gaan niet door, maar mijn filmvertoning wel. Ik wilde eigenlijk met Marjan Minnesma van Urgenda meelopen naar Parijs, maar ik heb uiteindelijk besloten met de treinrit mee te gaan, zodat ik in korte tijd zo veel mogelijk beleidsmakers kan spreken. Ik hoop zo veel mogelijk mensen te bereiken met mijn boodschap.”