“Je beroepen op nationale vrijheid is een vorm van egoïsme”

Wat betekent het om vrij te zijn? Een moeilijke vraag, waar we in het verleden verschillende antwoorden op hebben bedacht. Het probleem van nu, waarschuwt Annelien De Dijn, is dat mensen het gebruiken als excuus om hun eigen belangen te verdedigen. En daarmee komt de klimaattransitie in gevaar.

Op Schiphol wordt geprotesteerd. Milieudefensie, Greenpeace, Extinction Rebellion, bewonersorganisaties en nog veel meer clubs laten van zich horen. Er is een demonstratie, een sit-in op Schiphol Plaza, er zijn toespraken en muziek. En op Schiphol-Oost worden privéjets geblokkeerd. Dat er negatieve reacties komen, valt te verwachten. Maar op Twitter gaat het opvallend vaak over bezit: “Blijf met je poten van andermans spullen!” Zomaar aan spullen zitten die niet van jou zijn, dat hoort natuurlijk niet. Maar de boosheid gaat verder dan dat. “Dat moet echt klote zijn”, twittert iemand anders. “Als mensen die daar geen enkel recht toe hebben zich vastketenen aan je eigen privébezittingen en jou de mogelijkheid ontzeggen om ze te gebruiken. Om te gebruiken wat rechtmatig van jou is.” Als iemands privéjet wordt geblokkeerd, dan wordt hem niet alleen een vliegreisje door de neus geboord. Wat hem wordt afgenomen is: het recht om met zijn bezit te doen wat hij wil.

De Vlaamse historica Annelien De Dijn kijkt er niet van op. Bezitsrechten zijn een essentieel onderdeel van wat wij – althans, de westerse mens – ons voorstellen bij wat het is om vrij te zijn. Maar dat is niet altijd zo geweest. “Dat is de liberale manier van denken over vrijheid, en die is veel recenter dan de meeste mensen zich realiseren. Er is ook een andere traditie, met veel diepere wortels in onze politieke cultuur: het democratische vrijheidsbegrip. En dát begrip is volgens mij vandaag de dag veel bruikbaarder.”

Tirannie van de meerderheid

Het leeftijdsverschil tussen de vrijheidsbegrippen waar De Dijn het over heeft, is aanzienlijk: een slordige 2000 jaar. Het democratische ideaal werd voor het eerst geformuleerd door de oude Grieken, de liberale vrijheid verscheen pas in de 19e eeuw op het toneel. Toch hebben democraten en liberalen een heel vergelijkbaar idee van wat vrijheid is, vertelt De Dijn. “Het is de mogelijkheid om je eigen levenspad te kunnen uitstippelen, zonder inmenging van andere mensen. Maar dat is nogal abstract. Het wordt een stuk moeilijker als we ons afvragen hoe je dat ideaal van zelf je leven vormgeven realiseert, als je moet samenleven met heel veel andere mensen. Die ook allemaal doelen en bedoelingen hebben, die soms kruisen met die van jou.” Dat aanhangers van de democratische opvatting zich minder zorgen zouden maken om de vrijheid van het individu, is een misvatting die De Dijn graag rechtzet. “Democraten zeggen: je bent vrij zolang je jezelf regeert. Liberalen vinden dat je de privéruimte van het individu zo groot mogelijk moet houden. Dus als de overheid – ook een democratische overheid – individuele rechten wil gaan inperken, is dat voor hen een aantasting van de vrijheid. En ja, dan hebben we het in het bijzonder over bezitsrechten.”

En die laatste opvatting is momenteel dominant?

“Inderdaad. En vergis je niet, daar zijn ook goede redenen voor. Een van de argumenten van de vroegere liberalen was het beschermen van de rechten van minderheden. Zij maakten zich zorgen om wat zij de ‘tirannie van de meerderheid’ noemden. En als je de vrijheid van minderheden wil beschermen, moet je de macht van de meerderheid indammen. Die gedachte vinden we vandaag de dag nog steeds heel overtuigend. Maar als je kijkt hoe dat werd ingezet in de geschiedenis, zie je dat het voornamelijk is gebruikt om de rechten van geprivilegieerde minderheden te verdedigen. In de Amerikaanse context hebben we het dan bijvoorbeeld over slavenhouders, wat betreft Europa ging het om rijke burgers en de bourgeoisie. Men was vooral bezorgd over herverdeling van welvaart.”

Die andere vrijheid, de democratische, begon bij de oude Grieken. Betekende vrijheid voor hen niet vooral: vrij zijn van verlangens?

“Zeker. Dat idee zie je ook terug bij religieuze tradities als de islam of het christendom, waar vrijheid wil zeggen dat je vrij bent van zonden. Echte vrijheid is een morele, innerlijke vrijheid die je verovert op je driften. Dan kun je 100 procent vrij zijn en toch leven in slavernij. Dat idee wordt ingezet om te zeggen: wat er met jou gebeurt en wat jouw sociale status is in de echte wereld, de buitenwereld, doet er niet toe. We kunnen onszelf vandaag de dag bijvoorbeeld ook de vraag stellen of wij wel echt vrij zijn, of dat we ons door reclames laten verleiden om allerlei dingen te doen die we eigenlijk niet willen. Maar dat soort ideeën over vrijheid leidt maar in beperkte mate tot bedenkingen over hoe we dat politiek kunnen vormgeven. En dat laatste – daar gaat het mij om.”

“Vrijheid wordt een ander woord voor ‘ikke ikke ikke’”

Je vindt dat Nederland in verwarring is als het om vrijheid gaat, dat het gevaarlijk is als mensen niet begrijpen wat vrijheid is. Waarom is dat?

“Ik ben bang dat we het kind met het badwater gaan weggooien. Tijdens de coronacrisis ergerden veel mensen zich aan de schreeuwerige protesten: onze vrijheid, onze rechten worden ons afgenomen! Wat daar eigenlijk gebeurde, is dat er een laagje vernis werd aangebracht over een heel egoïstische visie. Niemand wil worden weggezet als een egoïst, dus gebruiken mensen andere, zogenaamd principiële argumenten. Ze zeiden niet: ‘Ik vind het niet leuk dat ik niet meer naar buiten kan, ik wil gewoon mijn leven kunnen leiden zoals ik dat gewend ben. En ik ben jong dus ik heb toch geen schrik van corona.’ Zij riepen: ‘Mijn vrijheid wordt hier met voeten getreden!’ Het gevaar daarvan is dat vrijheid zo een ander woord wordt voor ‘ikke ikke ikke’, en mensen er dan niet zoveel waarde meer aan hechten. En bijvoorbeeld – zoals in het begin van de coronacrisis – kijken naar landen met een autoritair bestuur, zoals China. Waar de problemen wél krachtdadig worden aangepakt. Met overigens niet per se de beste resultaten, zoals we nu kunnen zien.”

De overeenkomsten met de klimaatcrisis dringen zich op…

“Inderdaad. Ook daarvan zeggen veel mensen: dat gaan we zonder sterke regering nooit redden. Die maatregelen zijn gewoon te impopulair om genomen te worden door een democratische regering die straks weer herkozen wil worden. De vierjarige verkiezingscyclus maakt het onmogelijk om op de lange termijn te denken. En tegelijkertijd wordt ook hier het begrip vrijheid ingezet om wetgeving waarmee klimaatverandering kan worden aangepakt te vertragen en te dwarsbomen. Het is hetzelfde laagje vernis dat egoïstische standpunten moet verdedigen. Want dat is wat er achter zit: industrieën en lobbynetwerken die er belang bij hebben om klimaatregulering te vertragen. Als overheid moet je inzetten op innovatie en hooguit de emissierechten een beetje duurder maken. Verder dan dat kun je niet gaan of oei, je bent ineens een soort totalitaire heerser.”

Voorstanders van de vrije markt die ons willen waarschuwen voor een aanstaande totalitaire staat, is dat niet een tikje overdreven?

“De neoliberale roep om vrijheid werkt remmend op de klimaattransitie, dat is geen nieuws. Marktwerking is leuk voor geinige consumptiegoederen maar gaat ons niet helpen om de klimaattransitie te volbrengen, dat weten we onderhand wel. Maar er zijn meer, veel zorgwekkender partijen die het begrip vrijheid nu inzetten om de klimaattransitie af te remmen. Radicaal-rechtse partijen stemmen in het Europese Parlement systematisch tegen alle voorstellen die met de klimaattransitie te maken hebben. Dat verzet heeft ideologische motieven. De klimaattransitie vraagt sturing vanuit Europa, en die partijen ontlenen hun bestaansrecht aan de nationale soevereiniteit. Het Vlaams Belang – de grootste partij van Vlaanderen, met meer dan 20 procent van de stemmen – beschrijft Frans Timmermans systematisch als iemand die van Europa een totalitaire staat wil maken, en de Green New Deal als een poging om de democratie omver te werpen. En de tweede grootste partij is de Nieuw-Vlaamse Alliantie. Zij zijn weliswaar gematigder, maar ook zij zeggen: we moeten het zelf doen en zo weinig mogelijk overlaten aan de Europese bureaucratie.”

“Marktwerking is leuk voor geinige consumptiegoederen maar gaat ons niet helpen bij de klimaattransitie”

En zou het zo erg zijn, als ze het zelf dan ook echt zouden doen?

“Maar hoe zou je dat doen? We zijn het er bijvoorbeeld allemaal over eens dat we iets moeten doen aan korte vluchten. Dat gaat alleen gebeuren als er een alternatief is en dat ligt voor de hand: hogesnelheidstreinen. De Vlaamse overheid kan in zijn eentje geen hogesnelheidslijn naar Rome of Amsterdam aanleggen. Zelfs van Antwerpen naar Brussel lijkt me al een hele opgave. Oplossingen voor de klimaattransitie moeten op regionaal of zelfs mondiaal niveau worden gezocht, daar hebben radicaal-rechtse partijen fundamenteel bezwaar tegen. Ook hier zetten zij vrijheid in als principe om in wezen heel egoïstische belangen te verdedigen. En dan gaat het niet over de belangen van de Shells en KLM’s, maar om een nationaal egoïsme. Waarom zouden wij in Europa moeite doen met het terugdraaien van emissies, als de rest van de wereld dat toch ook niet doet? En die gedachte wordt niet alleen uitgedragen door rechts-radicale partijen. Luister naar Rutte, met zijn ‘we moeten niet het braafste jongetje van de klas zijn’. Dat is ook een uiting van nationaal egoïsme.”

Dus hoe nu verder?

“Ik vind dat de milieubeweging al heel goed werk heeft gedaan. Mensen begrijpen dat marktwerking niet alles gaat oplossen, dat daar egoïstische deelbelangen achter zitten, iedereen weet wat greenwashing is. Maar we moeten óók gaan zeggen: dit is een internationale crisis die alleen een internationaal antwoord kan hebben. Zelfs al was het waar dat de rest van de wereld niks doet om klimaatverandering te bestrijden, dan nog heeft Europa een historische plicht om meer te doen dan de anderen. Van de CO2 die nu in de lucht zit, is het meeste door ons en onze voorouders geproduceerd. Je beroepen op nationale vrijheid tegenover de EU is een vorm van egoïsme. En een rem.

We moeten mensen doen begrijpen dat iedereen offers zal moeten brengen. Maar we moeten er wel voor waken dat de lasten niet door een enkele groep gedragen worden. Boeren willen niet als enigen opdraaien voor de stikstofcrisis, en daar hebben zij een punt. Tegelijkertijd mag je je ook niet laten gijzelen door één groep. De transitie moet op een rechtvaardige manier gebeuren. De vrijheid is nu gekaapt door rechts, wij moeten die andere vorm van vrijheid nieuw leven inblazen: de democratische vrijheid. Zodat we gezamenlijk, in overleg, kunnen besluiten hoe we de klimaatcrisis gaan aanpakken.”

We moeten de democratie dus weer versterken. Maak je je vooral zorgen of zie je ook hoopvolle signalen?

“In het verleden hebben verschillende emancipatiebewegingen zich met succes verzet tegen een elite die bezig was haar machtspositie veilig te stellen. Zo werd de democratie uitgebouwd: de slavernij werd afgeschaft, de vrouwenbeweging kwam op. De erfgenamen van die bewegingen doen nu hetzelfde. Een beweging als Black Lives Matter bijvoorbeeld leidt tot verbreding en verdieping van de democratie. Mensen gebruiken de publieke ruimte om aandacht te trekken voor het feit dat hun groep historisch gezien gediscrimineerd werd, en nog altijd wordt. Dat ligt duidelijk in het verlengde van de burgerrechtenbeweging in de VS.

Hetzelfde geldt voor de huidige feministische beweging. Toen ik 20 was, noemde niemand zichzelf feministisch. Degenen die dat wel deden, hadden het over hun eigen keuze. Dat zogenaamde keuzefeminisme worstelde met een probleem. Als het je eigen keuze is om thuis te blijven en voor de kinderen te zorgen, waarom maken Nederlandse vrouwen dan massaal andere keuzes dan in veel buurlanden? Nu zie ik een nieuwe generatie van twintigers en dertigers weer meer aanhaken bij dat oudere, meer strijdbare feminisme. Zij vestigen de aandacht op de informele normen en waarden die ons als vrouwen nog altijd knechten. En gaan een stapje verder door te zeggen: die hele binaire tegenstelling tussen mannen en vrouwen, dát is verknechtend.”

En dan de klimaatbeweging. Die zit in een lastig hoekje. Het is geen emancipatoire beweging die uit naam van een groep toegang tot het democratische proces opeist, maar ze strijdt wel voor een collectief goed.

“Dat lijkt me een heel terechte opmerking. Dat maakt het moeilijk voor mensen om zich te identificeren met de klimaatbeweging. Als je gay bent, dan is de LHBTQ-beweging niet alleen een actiegroep, maar ook een soort thuis, waar je gelijkgestemden kunt vinden.”

Dus, hoe maken we dat collectieve goed tastbaar? Hoe laten we zien: mensen, dit is waar het om gaat, en het gaat ons allemaal aan?

“Met een moreel appel misschien? In de anti-slavernijbeweging hebben mensen die zelf tot slaaf waren gemaakt een heel belangrijke rol gespeeld, maar er was ook een bredere beweging. Veel mensen werden actief uit religieuze overtuiging. Ik denk dat dat bij de klimaatbeweging hetzelfde kan zijn. We weten dat het heelal niet oneindig maar dan toch wel héél groot is, en dit is de enige planeet waarop wij kunnen overleven. Allez, als wij die kapotmaken, dan zit daar toch iets heel onethisch in. En ik denk dat er echt een kentering is gekomen in het klimaatdebat. Ik vond onlangs oude college-aantekeningen van mezelf terug waarin ik beschrijf: klimaatverandering, groot probleem. En ik kan me dat dus niet eens herinneren. Ik denk dat de klimaatbeweging en ook de wetenschap er inmiddels heel goed in slagen om mensen ervan te doordringen hoe urgent de klimaatcrisis is, veel beter dan 10 jaar geleden. En als je daar niet iets aan probeert te doen, wat voor mens ben je dan eigenlijk?”