“De winning van uranium schaadt natuur én mensenrechten”

Kernenergie wordt in Europa weer als duurzame oplossing gepromoot, maar waar halen we de uranium vandaan? “Uraniumwinning heeft enorme schade aangericht in het gebied van de Mirarr in Australië”, vertelt Thalia van den Boogaard. “Daar is niks schoons en duurzaams aan.”

Kernenergie wordt tegenwoordig weer gezien als ‘schoon’ alternatief, maar aan de grondstof uranium kleven de nodige nadelen. Uraniumwinning gaat ten koste van zowel milieu als mensenrechten – de Mirarr in Australië weten er alles van.

Thalia van den Boogaard is directeur van de Gundjeihmi Aboriginal Corporation die de Mirarr vertegenwoordigt. Zij zijn de Traditional Owners van delen van Kakadu National Park, dat op de UNESCO Werelderfgoedlijst staat voor zowel de natuurlijke als culturele waarde. Op het grondgebied van de Mirarr zitten twee grote uraniumafzettingen: Ranger en Jabiluka. Met grootschalige acties wisten de Mirarr de uraniumwinning stop te zetten. Nu is de lange weg naar natuurherstel ingeslagen.

Wat gebeurt er precies op het Mirarrgrondgebied?

“Allereerst het schoonmaak- en natuurherstelproces rond de inmiddels gesloten Ranger-mijn. Die werd begin jaren 80 in gebruik genomen, met toestemming van vertegenwoordigers van de inheemse bevolking, maar je kunt je afvragen hoe eerlijk die is verkregen. Het was een soort handjeklap: jullie krijgen een nationaal park als wij een mijn op jullie land mogen ­exploiteren. 40 jaar later, in 2021, werd Ranger gesloten. Sindsdien is het mijnbouwbedrijf Energy Resources Australia (ERA), en sinds kort grootaandeelhouder Rio Tinto, bezig met de rehabilitatie van het mijngebied.”

Wat houdt dat in?

“De vervuiling opruimen en ervoor zorgen dat de natuur het gebied weer overneemt. Ranger heeft een enorm litteken in het landschap achtergelaten. Op het kaalgeslagen mijnterrein worden bomen geplant en nieuwe rotsheuvels gemaakt zodat dieren er weer kunnen leven. Er zijn ook twee megabassins met vervuild water achtergebleven, die worden nu schoongemaakt. Het giftige slik dat overblijft, wordt onder een rotsbassin gespoten om daar voorgoed te blijven zitten. Volgens wetenschappers is dat veilig, maar de Mirarr maken zich zorgen om vervuiling van het water in de kreken waaruit ze drinken. Ze vissen er ook, en volgens hen gaat het niet goed met de kleine garnaaltjes en algen die er leven.

“70 procent van alle uranium bevindt zich op inheems grondgebied”

Hun angst is dat de minerale huishouding van het water verstoord is geraakt. Bij de winning is regelmatig uranium gemorst en vervuild water is vanuit het mijnbouwgebied naar het omringende nationale park gesijpeld. Ook over rondvliegend stof dat uit de drooggevallen mijnbouwput wegwaait – in Kakadu zijn grote stofwolken de normaalste zaak van de wereld – zijn de Mirarr bezorgd. Worden er zo geen uraniumdeeltjes verspreid en wat betekent dat voor de schildpadden, waterslangen en planten die ze eten?

Er werd eerst gedacht dat het hele herstelproces van alle milieuschade zo’n jaar of 5 zou duren en 500 miljoen Australische dollar zou kosten. Inmiddels is duidelijk dat het om minstens 20 jaar en 2,4 miljard dollar gaat. De vraag is of dat geld ook beschikbaar komt en blijft. En of het wel mogelijk is om alle schade te herstellen. Dat is nog nooit eerder geprobeerd.”

En welke mensenrechtenschendingen veroorzaakt de mijnbouw?

“Jabiluka, de andere uraniumafzetting, is voor de Mirarr een heilige plek. Australië’s oudste tekenen van menselijke beschaving zijn hier gevonden. Veel van de rotsschilderingen in Kakadu zijn afbeeldingen van voorouderlijke wezens, de zogenaamde Dreamtime Spirits. De Mirarr menen dat als je dit soort plekken verstoort, er hele erge dingen gebeuren. Met die dreiging leven ze nu al vele decennia.”

De Jabiluka-mijn is nooit in gebruik genomen, wat speelt daar?

“In Jabiluka ligt tussen twee bergruggen een vallei. ERA verkreeg 42 jaar geleden een mineral lease voor dit gebied: het alleenrecht om te speuren naar minerale bodemschatten. Er is een tunnel gegraven en ja, er bleek een enorme hoeveelheid uranium in de grond te zitten. Onder druk van fel protest heeft ERA verklaard die uranium niet te gaan winnen zonder toestemming van de Mirarr. Toch wilde ERA de lease, die 11 augustus afliep, nog eens met 10 jaar verlengen. Volgens de CEO van ERA, zelf van inheemse komaf, is dit de beste garantie om het culturele erfgoed te behouden. ERA had immers besloten Jabiluka niet te gaan exploiteren.”

Maar dat is niet voldoende?

“De kans dat ERA failliet gaat, is groot. Een aandeelhouder uit Zuid-Afrika heeft het mijnbouwbedrijf aangeklaagd voor wanprestaties en volgens hun eigen financiële berichtgeving zijn ze in september 2024 failliet als ze geen kapitaalinjectie krijgen. ERA is dus druk bezig om nieuw kapitaal aan te trekken en deed dit tóch met verwijzing naar de voorraad uranium van Jabiluka. Als de boel verkocht zou worden, staan Rusland en China te trappelen om in het gat te springen. De Mirarr willen daarom dat Jabiluka onderdeel wordt van het Kakadu National Park en zo definitief bescherming krijgt. Het goede nieuws is: dat gaat waarschijnlijk gebeuren! De regionale regering van het Northern Territory heeft besloten om de lease niet te verlengen, al heeft ERA nu weer een rechtszaak tegen dit besluit aangespannen.”

Een volgende grote stap in het verzet dus?

“Zeker. Het protest loopt al decennia. In 1998 was er een enorme protestactie, echt een epic effort! ­Duizenden mensen uit heel Australië bouwden een tentenkamp en protesteerden 8 maanden in de stoffige bloedhitte tegen de aantasting van de natuur en voor de inheemse rechten van de Mirarr. Ze blokkeerden de toegangswegen naar Jabiluka. Veel van hen werden gearresteerd, maar dat was juist de bedoeling. De gevangenissen moesten zo volstromen dat het hele systeem zou vastlopen. Dit protest zorgde ervoor dat Jabiluka nooit is geëxploiteerd en dat de boortunnel is gesloten. Vanwege de dreigende verlenging van de Jabiluka-lease hebben de Mirarr zich de afgelopen tijd opnieuw geroerd. We hebben digitaal steunbetuigingen verzameld en het Europees parlement gevraagd om hun resolutie uit 1998 opnieuw te bevestigen. Die resolutie riep lidstaten op de import van uranium uit mijnbouwprojecten die inheemse rechten schenden te verbieden. 70 procent van de mondiale voorraad uranium bevindt zich op inheems grondgebied.”

Pratend over verzet: waarom is een witte vrouw directeur van de Gundjeihmi Aboriginal Corporation?

“Ik was eerder betrokken bij de inheemse gemeenschap bij Uluru – de zogenaamde Rode Rots. De Mirarr hebben me gevraagd ook hun belangen te behartigen. Het is een kleine gemeenschap die nog in het gebied woont, de jongeren trekken weg. Een aantal woordvoerders is inmiddels oud, zij doen alles door te praten. Zodra er stukken moeten worden gelezen en geschreven en een juridisch steekspel moet worden gevoerd, is het voor hen handiger om iemand naar voren te kunnen schuiven die daar kaas van heeft gegeten. Overigens zijn alle leden van het bestuur Traditional Owners. Ik verwijs graag naar filmpjes waarin Mirarr zelf aan het woord komen, zoals deze en deze.

Jabiluka-lease niet verlengd

Op 11 augustus kwam een einde aan de uranium-lease van Jabiluka. ERA vroeg afgelopen maart nog een verlenging aan van 10 jaar. Dat verzoek is verworpen, verklaarde de Australische premier Anthony Albanese. De federale regering gaat nu het proces opstarten waarmee het gebied formeel zal worden opgenomen in Kakadu National Park. “Deze dag zal de geschiedenis ingaan als de dag dat de Mirarr Jabiluka eindelijk hebben gestopt”, zegt Traditional Owner Corben Mudjandi. Thalia van de Boogaard benadrukt dat de schade van de Ranger-mijn hersteld moet worden. “Het is nu aan het mijnbedrijf en de regering om te zorgen dat het gebied volledig wordt gerehabilteerd, zodat het zonder risico’s kan worden teruggegeven aan de Mirarr.”

Commentaar

Lisa Busink en Marieke Koekkoek reageren op de u­itspraken van Thalia van den Boogaard.

Marieke Koekkoek

Lid van de Tweede Kamerfractie van VOLT.

“We moeten naar een CO2-neutrale wereld om opwarming van de aarde en de gevolgen daarvan zoveel mogelijk te beperken. Maar het is 5 voor 12 en de taboes moeten van tafel. Een daarvan is het taboe op kernenergie. Het is niet de enige oplossing, maar onderdeel van de energiemix van de toekomst. We moeten daarbij niet het doel uit het oog verliezen: natuur en mens beschermen. Daarom gaan de rechten van de natuur en inheemse groepen altijd boven economische activiteit.

Wat er met het gebied en de rechten van de Mirarr is gebeurd, draagt in geen enkele vorm bij aan een CO2-neutrale wereld. Het probleem is dat de rechten van natuur en lokale bewoners niet goed beschermd zijn. Daar moeten we als Europese Unie en op internationaal niveau veel betere afspraken over gaan maken. Ook dat is onderdeel van de energietransitie. Niet alleen bij uranium, maar ook veel andere grondstoffen die we importeren naar Europa.

Daar ligt een belangrijke rol voor duurzame handelsafspraken. De Europese Unie heeft de verantwoordelijkheid om een betrouwbare en ethische handelspartner te zijn en iedereen mee te nemen in de transitie. Daarin moet worden meegenomen dat grondstoffen op een eerlijke manier verkregen zijn, dus zonder schade aan natuur en lokale bevolking. Op die manier kunnen internationale han- delsverdragen lokale bevolkingen en de Europese Unie vooruit helpen.

Mijnbouw heeft altijd een impact op de natuur. Die moet zo klein mogelijk gehouden worden. Bijvoorbeeld door in te zetten op kleinere mijnen in samenwerking met de lokale bevolking. Die samenwerking bestaat uit meer dan de economische activiteit. Fairphone is hier een mooi voorbeeld van. Zij maken gebruik van kleinere mijnen, betalen eerlijke lonen en zijn transparant over de arbeidsomstandigheden en de milieuschade die de mijnbouw brengt.

Overigens lijkt het erop dat de federale overheid heeft besloten dat de uraniumwinning in het natuurgebied in Australië niet door mag gaan. Dat is een mooie stap richting een duurzamere en eerlijkere wereld.”

Lisa Busink

Milieu-maatschappijwetenschapper en campaigner kernenergie bij WISE.

“De situatie in het gebied van de Mirarr laat zien dat kernenergie helemaal niet schoon is. Dat de Mirarr nu gewonnen hebben, is echt heel fijn. Maar uraniummijnbouw is niet het enige probleem. Neem kernafval: we hebben in Nederland besloten dat we pas in 2100 gaan nadenken over welke eindberging er moet komen. We stellen dat dus uit, voor meerdere generaties – in 2100 ben ik er niet meer.

Bij het beleid rond kernafval wordt ingezet op twee sporen: opslag in Nederland of een Europese regeling. Bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat moet elke 5 jaar het beleid worden geüpdatet. En elke keer staat in dat beleidsstuk: ja, dit is een probleem, we stellen het alsmaar uit, maar we moeten er toch echt iets mee. Ik ben niet jaloers op de persoon wiens functie dat is. Er wordt makkelijk gezegd dat kernafval een beheersbaar probleem is, maar tot nu toe lukt dat nog niet erg. Finland gaat volgend jaar, als eerste ter wereld, een definitieve eindberging in ondergrondse granietlagen in gebruik nemen. Het moet nog maar blijken of dat ook lukt. En wij hebben weer heel andere omstandigheden dan Finland, het is helemaal niet vanzelfsprekend dat wij het ook zo kunnen aanpakken.

En toch besluit het nieuwe kabinet om meer centrales te gaan bouwen. Het vorige kabinet wilde twee kerncentrales gaan bouwen voor 14,5 miljard. Het nieuwe wil er vier gaan bouwen, voor hetzelfde geld en in dezelfde tijd. Het is totaal niet realistisch om vier kerncentrales in gebruik te hebben in 2040. De financiering, het aanwijzen van locaties, vergunningen: dat moet allemaal nog geregeld worden. Ik denk dat vooral de financiering heel lastig gaat zijn, omdat alle andere vormen van energie een stuk lucratiever zijn. Kerncentrales zijn enorm duur om te bouwen, daar moet heel veel belastinggeld bij. Het is heel onlogisch als we daar op in zouden zetten. Bovendien geldt voor Nederland: we hebben helemaal geen kernenergie nodig. We hebben hartstikke veel wind en zon waarmee we een energiesysteem kunnen optuigen, en dat is dan nog goedkoper ook.”