Schaf de handel in grond af, en we zijn van heel wat problemen verlost

Als het terras van het Veerhuis in Varik van de zomer weer open mag, kost een kopje koffie niet meer hetzelfde als vorig jaar. Terwijl alles altijd duurder wordt, is dat bij het Veerhuis andersom. In plaats van 2,50 euro betaalt de bezoeker nu nog maar 2 euro. 

Dat heeft alles te maken met de grond onder het Veerhuis. Die was vorig jaar nog 182.000 euro waard, en nu niks meer. Dat lijkt verlies, maar in de ideale economie die initiatiefnemer Henry Mentink voor ogen heeft, is het pure winst. “En dat verrekenen we in de prijs van de koffie”, vertelt Mentink enthousiast. Hij legt graag uit hoe het zit. 

Vertrouwen

11 december 2014, Mentink rijdt op de snelweg van Amsterdam naar Hoorn. Plotseling krijgt hij een ingeving, wat hem wel vaker overkomt tijdens het autorijden. Hij ziet het voor zich: 1000 miljonairs schenken elk een miljoen euro aan 1000 sociale en duurzame wooninitiatieven. Die gebruiken dat om de grond waarop ze zich bevinden ‘vrij’ te kopen. Niet lang daarna zit Mentink bij Herman Wijffels aan tafel om zijn plan uit te leggen. De voormalig voorzitter van de Sociaal Economische Raad is dan hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering. Tijdens het gesprek tikt er een vogeltje op het raam. Mentink kijkt verrast op. “Dat gebeurt vaker, als hier iets moois verteld wordt”, zegt Wijffels. “Gaat het mij lukken om dit plan te realiseren?”, vraagt Mentink hem. “Wel als het goede op je pad komt”, antwoordt hij. Mentink besluit geduldig af te wachten. 

Tenminste, dat is hoe hij het vertelt, want Mentink wil met deze anekdote laten zien hoe belangrijk vertrouwen is. En dat het daaraan ontbreekt in de huidige maatschappij. “Zodra je een ideaal hebt, en je richt een organisatie op om dat te realiseren, stap je in een systeem van wantrouwen. Het gaat meteen over verzekeringen, afdekken van risico’s, vastleggen wie beslissingen mag nemen.” Hij ondervond het zelf toen hij 1993 een platform voor deelauto’s bedacht, het huidige MyWheels. “Ik beschreef aan de notaris wat ik wilde, waarop hij zei: maar dat kán helemaal niet.” Mentink wil zaken doen “in liefde en vertrouwen”. Hij liet zijn kinderen onlangs weten dat zijn erfenis niet naar hen zal gaan, maar terug naar de maatschappij. “Dat is waar het geld vandaan is gekomen. En ik wil erop vertrouwen dat mijn kinderen ook door de maatschappij verzorgd worden als dat nodig is.”

Het lijkt een omweg naar de kwestie van de grond onder het Veerhuis, maar volgens Mentink is dit eigenlijk de essentie. “Mensen zijn gewend voor zichzelf zekerheid te creëren met het opbouwen van privé-eigendom. Wat wij met het Veerhuis doen, is een nieuw economisch model náást het bestaande zetten. Want als je de huidige economie probeert te veranderen, roep je toch alleen maar weerstand op.” In de economie die Mentink voor zich ziet, heeft grond geen financiële waarde meer. “Grond is een basisvoorziening, net als de lucht die we inademen. Daar horen we dus niet in te handelen”, stelt hij. 

Crowd-fun

In plaats van het inderdaad geduldig af te wachten, zat Mentink de afgelopen jaren helemaal niet stil. In hetzelfde jaar waarin hij Wijffels sprak, toverde hij het Veerhuis om tot ‘doe- en kennishuis voor de nieuwe economie’. Het pand is prachtig gelegen aan de dijk langs de Waal, tegenover de veerpont die het Betuwse dorp Varik met het aan de overkant gelegen Heerewaarden verbindt. Op deze landelijke locatie ontstond een bruisende, internationale ontmoetingsplek, waar onder meer de Nederlandse afdeling van de Club van Boedapest en Stichting Ecodorpen Netwerk kantoor houden. Op de begane grond richtte Mentink een Village Trade Center in, waar producten van lokale ondernemers worden verkocht. Ernaast staat een grote tafel met daarop tientallen boeken over duurzaamheid en economie.  

Twee jaar na zijn ingeving op de snelweg hoort Mentink over een Nederlandse miljonair die 80 hectare grond weg wil geven voor de bouw van ecodorpen. “Dus ik naar die man toe. Hij bleek hetzelfde idee te hebben om grond wereldwijd uit de handel te nemen. En was daar zelf maar vast mee begonnen.” De miljonair, die anoniem wil blijven, werd uiteindelijk een van de mensen die bijdroegen aan het vrijkopen van de grond onder het Veerhuis. In 2020 startte Mentink een ‘crowd-fun’-campagne onder het motto: ‘Maak de Aarde vrij’. Op 21 december om 19.22 uur ‘s avonds kon de campagne succesvol worden afgesloten: 250 mensen kochten samen de 2220 m2 grond onder het Veerhuis – om deze vervolgens zo snel mogelijk weer weg te geven. 

Eigendom in een kluis

Het eigendom van de grond wordt overgedragen aan de stichting Grond van Bestaan. Deze stichting werd een jaar geleden opgericht om nieuwe vormen van grondeigendom en het beheer ervan mogelijk te maken. Van de lange lijst initiatieven op hun website is het Veerhuis het eerste dat nu daadwerkelijk het grondeigendom in hun handen legt. 

“Grond van Bestaan fungeert voor het Veerhuis als een soort kluis, waarin het eigendom van de grond voor minimaal zeven generaties opgeborgen wordt”, legt Natasha Hulst uit, een van de oprichters van de stichting. “Zo garanderen we dat niemand de grond kan verkopen en het voor altijd in bezit van de gemeenschap blijft.”

Hulst zet zich al haar hele werkzame leven in voor een duurzamere wereld. “Als we maar de taal van de economie spreken, kunnen we beleidsmakers en mensen uit het bedrijfsleven wel overtuigen van de waarde van de natuur, heb ik lang gedacht. Ik heb me bezig gehouden met het waarderen van natuurlijk kapitaal, de circulaire economie, het behoud van natuurgebieden, wel 15 jaar lang.” Tot ze een jaar of 5 geleden een aha-moment ervoer. “Ik realiseerde me ineens dat ik helemaal op het verkeerde spoor zat. Dat we het hiermee niet gaan redden.” Dat was een vreemde gewaarwording, vertelt ze. “Alles wat ik tot dat moment had gedaan had nauwelijks impact gehad op de biodiversiteit.” 

Ze kwam tot dezelfde overtuiging als Henry Mentink en de anonieme miljonair: het privé-eigendom van grond en de handel erin is de belangrijkste oorzaak van economische ongelijkheid, klimaatverandering en milieuproblematiek. Een van de ontmoetingen die bijdroeg aan dat inzicht, was met een aantal jonge boerinnen die zich hadden aangesloten bij Voor de oogst van morgen, een netwerk gericht op verduurzaming van het landbouw- en voedselsysteem. “Ik was al jaren bezig met de voedseltransitie, maar had me nooit echt gerealiseerd dat er in Nederland landloze boeren bestaan. Boeren die regeneratieve landbouw willen bedrijven, met respect voor bodem, natuur en biodiversiteit, maar juist daardoor nooit genoeg geld zullen verdienen om de hoge grondprijzen op te kunnen brengen.” 

Omgekeerd basisinkomen

Zolang de grondprijzen blijven stijgen, zal een echt duurzaam voedselsysteem niet mogelijk zijn, realiseerde Hulst zich. En de oplossing was eigenlijk heel simpel: “Zodra je grond geen financiële waarde meer toekent, kunnen we wél betaalbaar wonen, duurzaam voedsel verbouwen en culturele centra creëren.” Want dit loopt nu allemaal stuk op de steeds maar stijgende grondprijzen, signaleert Hulst. “Grond komt in handen van steeds minder mensen, die er steeds rijker van worden. Zij halen waarde uit de grond, maar alleen door het te bezitten – ze voegen er zelf niets aan toe. Dat geld moeten wij met z’n allen opbrengen.” 

En dat is precies waarom de koffie bij het Veerhuis nu 50 cent goedkoper is dan vorig jaar. Nu de grond is vrijgekocht, kost het de gebruiker ervan – het Veerhuis  – niks meer. Geen hypotheek, geen aflossing, geen rente. Als je dat op wereldschaal zou doen, bespaart dat elke wereldburger levenslang 17.000 euro per jaar, rekent Henry Mentink voor. “Alles kan veel goedkoper worden als niemand meer voor grond hoeft te betalen. Een omgekeerd basisinkomen dus, want dat geld hoef je niet meer te verdienen. Dan houd je meer tijd over om leuke dingen voor jezelf, de ander en de aarde te doen.” 

Dit zou het centrale verhaal van organisaties als Milieudefensie moeten zijn, vindt Mentink. “Kijk naar de stikstofcrisis. Om de stijgende grondprijzen te kunnen betalen, moeten boeren steeds efficiënter produceren, waardoor ze meer stikstof uitstoten. De Zonnehoeve in Flevopolder heeft berekend dat ze 70 procent van de opbrengst van hun graan kwijt zijn aan de kosten voor grond. Kun je nagaan hoeveel minder ze hoeven te produceren als ze niet voor de grond hoeven te betalen? Zo schep je financiële ruimte om goed voor de aarde te zorgen.”

Het beste plan

Maar als de grond een basisvoorziening voor iedereen is, wie bepaalt er dan wat er met de grond gebeurt? Met die vraag houdt Damaris Matthijsen zich bezig. “Nu gaat de verdeling van het land via de markt: de hoogste bieder krijgt het toegewezen. Maar degene met het meeste geld is niet perse degene met het beste plan. Als de aarde voor iedereen is, is het de gemeenschap die bepaalt wie er gebruik van mag maken en onder welke voorwaarden.” 

Stel je eens voor, zegt Matthijsen, dat Shell een nieuwe fabriek wil bouwen in Nigeria. En de gemeenschap mag daarover beslissen. “Reken er maar niet op dat ze toestemming krijgen! Geen enkele gemeenschap zal daarvoor kiezen. Dat ze nu wel fabrieken kunnen bouwen in Nigeria, kan alleen maar bij de gratie van het private eigendom van grond en de sterke rechten die daarbij horen.”

Er zijn dus helemaal niet meer regels, wetten, controles en rechtszaken nodig, volgens Matthijsen. “Het enige wat nodig is, is de verantwoordelijkheid voor de aarde bij de samenleving leggen. En mensen die iets goeds met de aarde willen doen voor de gemeenschap, toegang tot grond geven.”

Matthijsen zit sinds 2012 in het bestuur van het Veerhuis, maar benadrukt meteen dat zo’n bestuursfunctie eigenlijk niet relevant is. “Het bestuur is op afstand geplaatst, de formele lijnen zijn ontmanteld. Daarvoor in de plaats hebben we een DeelGenootschap opgericht. Dat is een nieuwe organisatievorm die past bij de nieuwe economie.” 

Het DeelGenootschap gaat uit van een drievoudig eigenaarschap, legt Matthijsen uit. “De aarde is tegelijkertijd ván niemand, vóór iedereen en dóór een enkeling. Dat de aarde van zichzelf is betekent dat niemand haar kan bezitten. De enkeling is de gebruiker van de grond die onder door de gemeenschap gestelde voorwaarden de grond ter beschikking krijgt – bij het Veerhuis is dat nu Henry Mentink.”

Maar wie is eigenlijk de gemeenschap? Om dat te bespreken loggen zo’n twintig mensen op een dinsdagavond in maart vanuit huis in bij een online bijeenkomst. Naast Mentink en Matthijsen zijn er een aantal mensen uit de buurt aanwezig, maar ook een videokunstenares met Russische wortels, een vrouw uit Zweden en mensen die verspreid over heel Nederland wonen – van Zuidhorn tot Rotterdam. Wat bepaalt of iemand tot de gemeenschap behoort, vragen zij zich af. “Is het genoeg als je je verbonden voelt?”, vraagt iemand. “Het is moeilijk besluiten nemen als iedereen over alles mee kan praten”, realiseert een ander zich. “Misschien moeten we met verschillende niveaus van verantwoordelijkheid werken.”

Gekke Henkie

Het vormen van een gemeenschap is geen makkelijk proces, zal Matthijsen later benadrukken. “Het is een nieuwe vraag aan mensen om zich medeverantwoordelijk te voelen voor de toewijzing van de grond en de voorwaarden te bepalen waaronder iemand het mag gebruiken.”

Bij het Veerhuis is het proces van gemeenschapsvorming nog maar net begonnen en is er dus nog een lange weg te gaan. Dat geeft niet, vindt Natasha Hulst. “Mensen roepen dat er geen tijd is voor de verregaande economische transformatie waar wij voor pleiten. Er is een klimaatcrisis, we moeten nu handelen, vinden zij. Dat is waar. Maar er zijn geen snelle oplossingen meer. We hebben al veel te lang onze tijd verdaan aan technocratische oplossingen die niet werken.”  

“Veel mensen uit de buurt begrijpen niet helemaal waar wij mee bezig zijn,” ziet Mentink, “met onze ideeën over grondeigendom en een nieuwe economie. Maar we kunnen ze wel betrekken bij het werken in de moestuin, of ze laten meeprofiteren van de goedkopere koffie.” Tegelijkertijd hoopt hij dat het Veerhuis het begin van een grotere beweging kan zijn. Matthijsen: “Wij zijn nu de eerste in Nederland die het grondeigendom weg hebben gegeven en vrijwillig afzien van de winst die je erop kunt maken. Dan ben je toch een beetje gekke Henkie in het huidige economische systeem waar iedereen moet zorgen voor zijn of haar eigen vermogensopbouw. Maar wij gaan uit van vertrouwen. Laten we niet langer ieder voor onszelf zorgen, maar samen voor elkaar.”