Blijft er nog land over voor de bioboer?

Terwijl ik afreken bij biowinkel De Aanzet in Amsterdam valt mijn oog op een vierkante, aardekleurige poster die op de vloer ligt. ‘Biologische grond moet biologisch blijven’, staat er in koeienletters op. Voor een tientje kun je een vierkante meter biologische grond ‘vrij kopen’. Het blijkt een campagne om de biodynamische geitenboerderij Hansketien in het Drentse Mantinge te ondersteunen. Niet omdat Hansketien niet goed loopt. Hun geliefde grie, Hollandse fetakaas, wordt al dertig jaar verkocht in vrijwel alle biowinkels in Nederland. Toch was het haast onmogelijk voor eigenaren Peter Govers en Ina Eleveld om boeren te vinden die Hansketien wilden overnemen. Hoe kan dat?

Grondprijs

“Er waren geïnteresseerden genoeg,” vertelt Govers aan de telefoon, “maar niemand kreeg de financiering rond.” De grondprijs, 63 duizend euro per hectare, vormde het voornaamste obstakel. “Die prijs staat natuurlijk helemaal niet in verhouding tot de agrarische waarde die het land opbrengt”, erkent Govers. Toen er na vijf jaar nog steeds geen opvolger was, zagen Govers en Eleveld geen andere mogelijkheid meer dan hun prachtige biodynamische boerderij te verkopen aan een conventionele, gifspuitende boer.

Liesbeth Brands-Hospers hoorde ervan op de Biobeurs in Zwolle, in 2018, en kwam onmiddellijk in actie. “Het zou echt doodzonde zijn geweest als Hansketien was verdwenen”, vertelt de kersverse boerin in een stacaravan op het erf van de geitenboerderij. Terwijl haar vrouw Monique crackers met huisgemaakte geitenkaas en honing smeert, vertelt Brands-Hospers hoe ze Hansketien hebben weten te redden.

“Een paar dagen na de Biobeurs zijn we hier gaan kijken met onze twee zoons”, herinnert Brands-Hospers zich. “De kinderen hebben het huis toen nauwelijks van binnen gezien – ze stonden gelijk in de schuur tussen de geiten.” Het gezin, dat dan al langer op zoek is naar een boerderij, besluit de sprong te wagen, samen met voormalig collega en compagnon Martijn Stam. Maar net als eerdere overnamekandidaten stuiten ze op de financiering van de grond, die bijna 900 duizend euro waard is.

Financiering

Dat bedrag kan het drietal niet ophoesten. Ze hebben bovendien te weinig spaargeld om een lening te krijgen van de bank. Met crowdfunding bij vrienden wordt het eigen vermogen in een mum van tijd opgeschroefd, maar de bank blijft het risico te hoog vinden. Groothandel Udea, al decennialang afnemer van de geitenkaas van Hansketien, schiet te hulp. Het bedrijf achter de biologische supermarktketen Ekoplaza financiert pakweg vijf van de bijna twintig hectare; een tijdelijke oplossing, want die schuld moet wel weer worden afgelost. Negen hectare blijft in bezit van de voormalige eigenaren Govers en Eleveld: zij gaan akkoord met een stapsgewijze verkoop van hun boerderij. Voor de financiering van de resterende hectares en het huis leggen de nieuwe eigenaren hun spaargeld in. Daarnaast krijgen ze een lening van het Nationaal Groenfonds, een fonds dat verduurzaming financiert en ondersteund wordt door het Rijk en de provincies. De creativiteit en het doorzettingsvermogen van Brands-Hospers wordt beloond: Hansketien blijft behouden als biodynamisch boerenbedrijf.

Toegang tot land

De uiterst moeizame overname van Hansketien staat niet op zichzelf. In heel Europa worstelen boeren die met pensioen willen met de verkoop van hun boerenbedrijf, terwijl jonge boeren niet aan land kunnen komen vanwege de hoge kosten van landbouwgrond. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) blijkt dat tussen 1950 en 2016 zes op de zeven landbouwbedrijven in Nederland zijn opgeheven. In heel Europa verdwijnen wekelijks naar schatting duizenden kleinschalige boerderijen en slokken almaar groter wordende industriële landbouwbedrijven het platteland op. Voor biologische en biodynamische boeren is de grondproblematiek extra lastig: zij hebben immers meer duur land nodig dan conventionele boeren die het land intensief gebruiken (met de bekende nadelige gevolgen voor de bodemkwaliteit, biodiversiteit en dierenwelzijn).

De Nederlander Sjoerd Wartena houdt zich al bijna vijftig jaar bezig met deze complexe problematiek. De 80-jarige Wartena – Neerlandicus, voormalig Olympisch roeier en keuterboer in Frankrijk – heeft het tot zijn missie gemaakt om kleinschalige boerenbedrijven te helpen met moderniseren en overstappen op biologische productie. Zo kan ook de boerendorpscultuur behouden blijven. “Kleinschalige, biologische boerenlandbouw voorziet in onze voedselvoorziening, verschaft werk, beschermt de natuur en creëert sociale samenhang”, verklaart Wartena aan de telefoon vanuit Frankrijk het belang van zijn levenswerk. “Grootschalige boerderijen produceren goedkoper, omdat ze de milieuschade die ze aanrichten niet verwerken in de kostprijs.”

Terre de Liens

Wartena weet waarover hij praat. Sinds 1973 woont hij in Vachères-en-Quint, een boerengehucht in de Franse Drôme. Daar startte hij met vrienden een geitenboerderij, waar hij zelf geitenkaas maakt en verkoopt in plaats van de melk voor een habbekrats te verkopen aan de boerencoöperatie. Later kwam daar het verbouwen en vermarkten van biologische kruiden bij, heel vernieuwend in die tijd.

In de jaren tachtig kreeg Wartena het idee voor Terre de Liens: een organisatie die jonge boeren met een vergelijkbare visie en aanpak op weg helpt. In financieel opzicht, met de aankoop van land en een boerderij, maar ook met kennis over het omschakelen naar biologische landbouw. “Mijn vrouw en ik konden onze boerderij kopen met spaargeld en een erfenis, maar voor de meeste jonge mensen is het onmogelijk om een boerderij te beginnen. Terwijl ze dat wel graag zouden willen.”

Terre de Liens ziet in 2003 het levenslicht en blijkt een schot in de roos. Wartena: “We hebben nu vijftienduizend aandeelhouders die samen tachtig miljoen euro hebben geïnvesteerd. We hebben al zo’n 200 kleinschalige boerderijen kunnen aankopen die we verpachten aan biologische boeren. Elk jaar komen er dertig boerderijen bij.” Terre de Liens bezit in totaal zo’n 4.500 hectare land. Op landelijk niveau is dat weliswaar weinig”, erkent Wartena, “maar het laat wel zien dat er een alternatief is voor de leegloop van het platteland en voor de heilloze schaalvergroting in de landbouw. Al die kleine boerenbedrijven produceren mooie biologische producten, creëren sociale meerwaarde en leveren veel banen op.”

Het succes van Terre de Liens is niet onopgemerkt gebleven in Frankrijk. “We krijgen veel aandacht in lokale media. Politieke interesse is er ook volop, vooral in kleinere gemeenten die kampen met krimp en de landbouw zien verdwijnen.” Of hij weleens kritiek krijgt? Wartena valt even stil. “Eigenlijk niet. Iedereen vindt het fantastisch wat we doen.”

Pachtbescherming

Buiten Frankrijk heeft Terre de Liens de laatste jaren soortgelijke initiatieven geïnspireerd, zoals Terre en Vue en De Landgenoten in België, ALPA in Roemenië en AMPI in Tsjechië. En in Nederland? Wartena: “In Nederland is het moeilijker om op deze manier kleinschalige boerenlandbouw te ondersteunen, simpelweg omdat de prijzen van landbouwgrond hier helemaal belachelijk hoog zijn – verreweg de hoogste van Europa.” Dat is het gevolg van extreem intensief landgebruik en de focus op export: Nederland is ondanks het kleine landoppervlak een van de belangrijkste voedselexporteurs ter wereld. Wartena noemt ook de marktwerking en grondspeculatie als oorzaken. “De grondprijzen in Nederland zijn zo ver opgestuwd dat deze totaal niet meer in verhouding staan tot de opbrengst van agrarische producten. De gemiddelde prijs voor een hectare landbouwgrond in Frankrijk is momenteel 6.000 euro, in Nederland is dat 70.000 euro.”

In Frankrijk worden boeren en pachters geholpen door zogenaamde pachtbescherming. Wartena: “De pachtprijs wordt jaarlijks vastgesteld door de Franse regering op basis van de gemiddelde opbrengst van dat jaar. Op die manier wordt marktwerking en speculatie tegengegaan. Daar zouden ze in Nederland een voorbeeld aan kunnen nemen.”

Criminele speculatie

De Nederlandse situatie wordt nog eens verergerd doordat het platteland niet alleen wordt opgeslokt door grote, industriële landbouwbedrijven, maar ook door partijen die het land voor andere doeleinden willen gebruiken. Voor de bouw van woonwijken bijvoorbeeld, en de aanleg van zonneweides. Uit recent onderzoek van Het Financieele Dagblad blijkt dat grondspeculanten op meer dan vijfhonderd locaties in Nederland pakweg 2.300 hectare bos- en landbouwgrond hebben opgekocht – voornamelijk in krimpregio’s. Speculanten hopen dat deze grond ooit bouwbestemming krijgt waardoor de waarde explosief stijgt. Wartena: “Handige lieden zeggen ze dan, maar ik vind het crimineel.”

Toch bestaat er ook in Nederland een organisatie zoals Terre de Liens. De Stichting Bio-Dynamische Grondbeheer, kortweg Grondbeheer, bestaat zelfs al langer: Grondbeheer werd in 1978 opgericht en heeft veertig jaar later zestien boerderijen en 325 hectare in bezit die het verpacht aan biodynamische boeren. Het grote verschil met Terre de Liens is dat Grondbeheer tot voor kort alleen geld aantrok met schenkingen en legaten. Terre de Liens heeft vanaf het begin ook een investeringsfonds opgezet waarmee financiers hun geld niet kwijt zijn, en zelfs een bescheiden rendement maken. Op die manier weet Terre de Liens veel meer geld aan te trekken dan Grondbeheer.

Pensioenfondsen

Grondbeheer kon dan ook niet bijspringen toen Brands-Hospers zich meldde voor hulp bij de overname van Hansketien. “Dat doet pijn”, erkent Grondbeheer-voorzitter Kees van Biert, “want Hansketien past perfect bij ons.” De afgelopen jaren kreeg Grondbeheer vaker verzoeken waaraan het niet kon voldoen, tot frustratie van Van Biert. Na zijn aantreden als voorzitter in 2012 richtte hij een nieuwe stichting op, De Nieuwe Rentmeester, waardoor met een lening van Triodos Bank acht hectare grond kon worden aangekocht voor de Brabantse boerderijen De Kromme Lepel en De Watertuin. De Nieuwe Rentmeester is inmiddels onderdeel geworden van Grondbeheer, die de leningen aflost via de uitgifte van eeuwigdurende obligaties met een rendement van 1,5 procent. Kopers kunnen hun obligaties wel doorverkopen, maar Grondbeheer zal deze nooit terugkopen. Op die manier heeft Grondbeheer momenteel ruim een miljoen euro opgehaald.

Wat Van Biert betreft gaat dat nog niet snel genoeg. Daarom introduceert Grondbeheer eind dit jaar samen met Triodos Sustainable Finance Foundation een nieuwe obligatielening. De aankoop van die obligaties wordt gecombineerd met een schenking. Een samenwerking met het Nationaal Groenfonds, de partij die Hansketien wel snel kon helpen, sluit Van Biert ook niet uit. Uiteindelijk hoopt hij dat Grondbeheer de interesse kan wekken van pensioenfondsen. Van Biert: “De generatie die met biologische en biodynamische landbouw is begonnen, gaat de komende jaren met pensioen, net als Peter Govers en Ina Eleveld van Hansketien. Er is veel geld nodig voor de overname en het behoud van al die bedrijven. Het gaat er nu echt op aankomen.”
Ondertussen wordt in Drenthe aan een permanente oplossing gewerkt. Udea hielp Hansketien uit de brand, maar die lening moet nog wel worden afgelost. Met de campagne ‘Biologische grond moet biologisch blijven’ in de biowinkels kunnen betrokken burgers grond vrijkopen. Met hun donaties wordt Udea terugbetaald en komt de grond in handen van de Stichting Vrije Gronden Hansketien. Die stichting zal de grond nooit meer doorverkopen, waarmee de grond gevrijwaard blijft van speculatie. Zo kent Hansketien straks een stukje grond dat voorgoed, en tegen een redelijke prijs, zal worden verpacht aan bioboeren.

Alternatief voor falend beleid

Terre de Liens – letterlijk vertaald: land van verbindingen – is opgericht in 2003. De organisatie bestaat uit drie onderdelen: een federatie van twintig regionale verenigingen in Frankrijk, een commanditaire vennootschap en een stichting. De commanditaire vennootschap trekt als een soort investeringsmaatschappij geld aan waarmee boerderijen en land worden aangekocht. Dat land wordt tegen een door de regering vastgestelde pachtprijs verpacht aan boeren. Het totaal geïnvesteerde vermogen bedraagt tachtig miljoen, waar elk jaar ongeveer tien miljoen euro bij komt. De stichting ontvangt jaarlijks ruim een miljoen euro aan donaties in de vorm van geld, boerderijen en land.
Ondanks het succes van Terre de Liens in Frankrijk is oprichter Wartena niet erg hoopvol. Zijn pessimisme komt onder meer voort uit het Europese landbouwbeleid, waar jaarlijks maar liefst 66 miljard euro naartoe vloeit – pakweg 40 procent van het totale budget van de Europese Unie. “Door de sterke lobby van de grote voedselbedrijven gaat 80 procent van alle landbouwsubsidies naar 20 procent van de boeren. Naar grootschalige boerenbedrijven dus.”

Die grote voedselspelers domineren volgens Wartena het Europees landbouwbeleid. “Zij betogen dat de groeiende wereldbevolking alleen gevoed kan worden met industriële landbouw, maar de mensheid wordt nog altijd grotendeels gevoed door kleinschalige familieboerderijen.De oplossing is niet om deze boeren te verjagen naar de stad en grootschalige boerderijen te ontwikkelen. We moeten hen juist helpen omschakelen naar biologische productie, zodat er weer een sterke rurale structuur ontstaat. De kleinschalige biologische landbouw is geen romantische utopie, maar een serieus antwoord op het falende Europese landbouwbeleid.”