Circulair bouwen: van scoutingclubhuis tot oogstkaart en betonmachine

In Haarlem verhuist Scouting Brigitta over een paar jaar naar een circulair clubhuis midden in stadspark Schoterbos. Er komt een composthoop met afval van buurtgenoten – zoals daar zijn: een volkstuin, een dierentuin en een Stay Okay-hotel – waarin het constant 65 graden is. Door die hoop cirkelt een waterleiding die de hitte meeneemt naar de vloerverwarming. Na anderhalf jaar kan de vruchtbare aarde uit de composthoop weer naar de volkstuin. Cirkeltje rond.
In eerste instantie zat niet iedereen op het nieuwe clubhuis te wachten. “De scouting?”, reageerde iemand in een overleg. “Dat zijn een stelletje autisten die hun gebouw groen verven en binnen gaan zitten met de luiken dicht.”

Voorzitter Albert Jan Bloemendal liet zich er niet door uit het veld slaan. “Autisten zitten niet alleen maar binnen, en scouts ook niet!” Zijn scoutinggroep zit nu nog in een bakstenen gebouw van de kerk. Vanmiddag zit hij er voor de deur met een zonnebril in zijn haar en een kopje thee. Hij wijst naar de heiligenbeeldjes aan de gevels, op elk huis een andere: “Dit was een katholieke woonwijk. Mooi, maar er liggen wel heel veel stoeptegels.” Liever zit hij in de natuur, zoals andere scoutinggroepen. Binnenkort móet Brigitta zelfs weg; de parochie gaat het clubhuis verkopen.

Bloemendal fietste eindeloos rondjes door de buurt en lobbyde bij alle politieke partijen op zoek naar een nieuwe stek. Uiteindelijk bood de gemeente een plekje aan in stadspark Schoterbos. Vooruitlopend op de Omgevingswet kunnen huidige en toekomstige parkbewoners al vanaf het begin meepraten over de herinrichting van het park. Daar hoorde Bloemendal de opmerking langskomen over de scouting als ‘stelletje autisten’.

Schoner achterlaten

“Die opmerking bleef hangen”, vertelt Bloemendal. “Ik wilde geen bunker bouwen, maar een kloppend hart van het park. Dat mensen denken: gaaf, daar moet ik bij zijn.” Hij verdiepte zich in sociaal en duurzaam bouwen. Voor de scouting is de omgeving namelijk heel belangrijk. Bloemendal: “Het ontroert me als ik zie hoe die ukkies van zeven of acht in een groene bloes met twee vingers in de lucht zweren dat ze goed voor de natuur zullen zorgen.” Zelf eet hij al jaren biologisch en raapt hij zwerfafval van straat. Maar over duurzaam bouwen wist hij nog weinig. Is dat dan nul op de meter? Of van het gas af? Op de miniconferentie HvA (Hogeschool van Amsterdam) Circulair hoorde hij over het sluiten van kringlopen en demontabel bouwen, zodat je de omgeving schoner achterlaat dan je die aantrof. Dat kwam hem bekend voor. Voor scouts die op kamp gaan, is dat allang de gewone manier van doen.

Toch vielen Bloemendals ideeën voor duurzaam bouwen ook bij de scouting zelf niet meteen in vruchtbare aarde. “Dat klinkt inderdaad gek”, vindt hij zelf ook. “Maar het ligt vooral aan de kosten. Er wordt enorm op de centen gelet. Scouts gaan langs de deuren voor oud frituurvet en oude kranten, ze organiseren rommelmarkten en repareren alles zelf. Toen we hier laatst een lekkage hadden, nam iemand een stuk pijp mee van huis en stonden vier volwassenen in de stromende regen tot diep in de nacht te graven. Als je dan vertelt dat je een clubgebouw wilt bouwen van zeven en een halve ton, dan schrikken ze wel even.”

Op de circulaire miniconferentie vertelde Bloemendal over de twijfels bij zijn club en zijn hoop dat een circulair gebouw dat zou veranderen. Hij werd prompt aangesproken door een wetenschapper die onderzocht hoe een circulair gebouw bewoners en gebruikers enthousiast kan maken. Met ‘activerende gevels’ bijvoorbeeld. “Dat zijn gevels waar de bewoners zelf een ‘sjaal’ omheen doen”, legt Bloemendal uit. De ‘sjaal’ van het scoutingclubhuis bestaat straks wellicht uit een set panelen die ’s winters aan één kant van het gebouw de wind tegenhouden, en ’s zomers aan de andere kant het gebouw tegen de zon beschermen. De scouts moeten die panelen dan wel elk half jaar zelf verplaatsen. Boemendal: “Zo’n ‘activerende gevel’ scheelt energie én het maakt mensen ervan bewust dat het niet overal automatisch 21 graden is als je binnenkomt.” De scouts van Brigitta werden inderdaad enthousiast van alle ideeën. De club sloot zich zelfs, samen met een architect, aan bij de onderzoeksgroep circulair bouwen van de Hogeschool van Amsterdam.

Het bedrijventerrein als ecosysteem

Enthousiasmeren is ook wat architect Floris Schiferli doet, maar dan vanaf een treetje hoger op de bouwladder. Schiferli en zijn collega’s van architectenbureau SuperUse proberen een zo groot mogelijke olievlekwerking te hebben op de rest van de wereld. Ze willen namelijk niet alleen de bouwwereld, maar de hele samenleving circulair inrichten. In het Rotterdamse Blue City stellen ze een voorbeeld. Schiferli richtte het oude zwemparadijs Tropicana opnieuw in met gebruikte materialen en hielp bij het aan elkaar rijgen van verschillende bedrijfjes tot één ecosysteem. Ze gebruiken elkaars afvalstromen; Rotterzwam bijvoorbeeld kweekt oesterzwammen op de koffieresten van de bar.

Op een veel grotere schaal wil SuperUse hetzelfde doen met bestaande bedrijventerreinen. Ideale ecosystemen, volgens Schiferli. “Niet alleen voor het uitwisselen van materiaal, maar ook van water en energie.” Hij bouwde er de app Pulsup voor. Nog niet zo bekend in Nederland, maar binnenkort wel in China. Bij een handelsmissie in april spraken SuperUse en de Chinese overheid af om, als alles goed gaat, Pulsup te gebruiken op 130 verschillende industrieterreinen. “In China gaan ze wat harder richting een circulaire economie”, zegt Schiferli.

Sloopmateriaal

Een hele andere aanpak om de bouwwereld circulair te krijgen komt van sloper Michel Baars. Hij blijft met zijn sloopbedrijf New Horizon expres niet buiten de gebaande paden van de bouwwereld, maar doet juist zaken met de grote jongens. Bouwbedrijf Knauf bijvoorbeeld, of Rexel, een elektrotechnische onderneming met een omzet van 13,5 miljard euro per jaar.

Toch doet New Horizon wel degelijk iets anders. Het bedrijf wordt ingehuurd om een pand te slopen en laat het gesloopte materiaal níet tegen betaling ‘recyclen’. Baars: “In Nederland hebben we van ‘recycling’ een veel te brede definitie gemaakt. Vaak is het gewoon verspillen. Tot een paar jaar geleden viel zelfs verbranden daar nog onder.” In plaats van laten ‘recyclen’ zorgt Baars dat hij gesloopt materiaal zelf binnen een jaar doorverkoopt als tweedehands bouwmateriaal.

Gekaapt

In juni lanceerde New Horizon circulair beton. Gesloopt beton wordt normaal gesproken in stukjes gebroken en onder de weg gelegd. Een laagwaardige toepassing. Met een nieuw apparaat kan New Horizon beton omwerken naar de drie grondmaterialen: grind, zand en cement. Dat zijn veel hoogwaardiger grondstoffen om weer mee verder te bouwen.
Nieuw is het idee niet. Al twee keer eerder zag de circulaire betonmachine het daglicht, maar die werd vervolgens opgekocht en stilgezet. “Gekaapt door de gevestigde orde”, vat Baars samen. Door wie precies, mag hij niet zeggen in verband met een rechtszaak.

Baars vroeg groothandel Rexel hoe hij tweedehands kabelgoten moest aanleveren om op Rexels planken te komen. Dat werkte, de kabelgoten van Baars liggen nu in Rexels magazijn. Op eenzelfde manier verkoopt hij ook gipsplaten aan Knauf die hij níet eerst verpulvert. Het kost een bedrijf als Knauf niet meer of minder geld, maar maakt het bedrijf wel milieuvriendelijker.

Regelgeving aanpassen

Zijn aanpak kan op veel meer producten worden toegepast, denkt Baars, maar dan moeten de regels wel worden aangepast. In bouwbesluiten van de Nederlandse overheid staat bijvoorbeeld dat kozijnen maar voor tien procent uit gebruikt aluminium mogen bestaan of dat kabels niet hergebruikt mogen worden. En om de zoveel tijd wordt de hoogte van deuren aangepast. “Die specificaties zijn bedoeld om producten als kozijnen uit China buiten de deur te houden.” Belanghebbenden hebben echter een flinke invloed op die regels. “Zoals Shell aan tafel zit in de discussie rondom een transitie naar duurzame energie zit de betonsector aan tafel als het gaat over een transitie naar duurzaam beton.” Dat is niet onterecht, vindt Baars, want zij hebben de nodige kennis. “Maar er is nooit door een bril van hergebruik naar die regels gekeken. En nu worden diezelfde regels gebruikt om uit te leggen dat hergebruik niet kan. Daar verzet ik me tegen. Dat is niet per se een verwijt aan de sector. Maar het wordt wel een verwijt als ze nu niet heel hard gaan meewerken.”

Ondertussen toont de bouwwereld voorzichtig interesse voor Bloemendals scoutingclubhuis. De financiering is nog niet rond, hij is in gesprek met fondsen en subsidiegevers. “Ik wil niet dat iedere vereniging denkt: we kopen prefab, dan kost het niks. Maar wij moeten nu waarschijnlijk wel voor drie ton gewoon naar de bank.” Met hulp van de HvA hoopt hij de installatiekosten met 20 procent te drukken. De scouts zelf zullen in elk geval meebouwen waar ze kunnen.