Activisten die in eigen land bedreigd worden, kunnen in Nederland even op adem komen via het programma Shelter City. Zoals Lottie Marie Cunningham Wren, die zich inzet voor landrechten en tegen ontbossing in Nicaragua. Voor haar is het niet veilig daar tijdens de verkiezingen. “Het wordt moeilijk om naar huis te gaan, maar dat is wel wat ik wil.”
“Kijk, ze hebben direct na de verkiezingen het kantoor van de inheemse mensenrechtenorganisatie in brand gestoken en een inheems standbeeld vernield”. In een tochtige kantoorruimte in de Utrechtse binnenstad laat Nicaraguaanse advocate Lottie Cunningham Wren (58) op haar telefoon foto’s zien die ze pas doorgestuurd kreeg van haar collega’s. Cunningham (“die Britse naam heb ik vanwege de koloniale geschiedenis van mijn land”) verblijft drie maanden in Nederland.
Om veiligheidsredenen is het beter dat de advocate, die strijdt voor landrechten van inheemse groepen, in de periode rond de Nicaraguaanse gemeenteraadsverkiezingen niet in eigen land is. Vanwege haar werk is ze herhaaldelijk met de dood bedreigd. Het ministerie van Buitenlandse Zaken nomineerde haar voor de Mensenrechtentulp, een jaarlijkse prijs voor personen en organisaties die de mensenrechten bevorderen.
Ontbossing is een van de grootste milieuproblemen van het door oorlog en corruptie geplaagde Nicaragua. Sinds 2006 is de Sandinistische Daniel Ortega weer president. Ondanks wettelijke bepalingen die de landrechten van inheemse groepen zoals de Miskitos moeten beschermen, worden de bossen in noordwest Nicaragua ingenomen door gewapende ex-militairen. Hun komst gaat met veel geweld gepaard.
Shelter
Cunningham verblijft in Utrecht via het programma Shelter City, een programma dat mensenrechtenverdedigers die bedreigd worden tijdelijk een veilig onderkomen in Nederland biedt waar ze op adem kunnen komen. Met trainingen, begeleiding en netwerken worden deelnemers ondersteund om hun werk en leven voort te zetten. Na pionier Den Haag sloten Amsterdam, Groningen, Haarlem, Maastricht, Middelburg, Nijmegen, Tilburg, Utrecht en Zwolle zich aan.
Het aantal aanvragen bij Shelter City overstijgt ruimschoots het aanbod. Voor de laatste ronde, waarin tien plekken te vergeven waren, kwamen er 140 aanvragen binnen. De opvang wordt gecoördineerd door Justice and Peace – voorheen Justitia et Pax, een organisatie die is ontstaan vanuit de rooms katholieke kerk. Samen vangen de steden jaarlijks twintig mensenrechtenverdedigers tijdelijk op. Sinds 2012 verbleven via het programma ruim vijftig mensenrechtenverdedigers tijdelijk in Nederland. Onder hen ook natuurbeschermers, zoals Lottie Cunningham Wren.
Burgeroorlog
Nicaragua, dat ooit een Britse en Spaanse kolonie was, heeft een zware erfenis overgehouden aan de burgeroorlogen van eind jaren zeventig en begin jaren tachtig. Tijdens de burgeroorlog tussen de Sandinisten en de contra’s in de jaren tachtig werkte Cunningham als jonge verpleegkundige in een vluchtelingenkamp. Daar zag ze hoe de inheemse Miskito bevolking in grote getale de grens met Honduras werd overgejaagd. Dat onrecht motiveerde haar om rechten te gaan studeren. Het werd haar missie om de gemeenschappen bij de Caribische kust, inheems en van Afrikaanse afkomst, te ondersteunen bij het verwezenlijken van hun rechten, zoals landrechten. In 2003 richtte ze daarvoor het Centrum voor Gerechtigheid en Mensenrechten aan de Atlantische Kust van Nicaragua (CEJUDHCAN) op. Ook trad ze als getuige-deskundige op in een baanbrekende rechtszaak van de Awas Tigni gemeenschap voor het Inter-Amerikaanse Hof voor de Mensenrechten, omdat de regering gefaald had inheemse landrechten vast te leggen en te beschermen.
Jaren later stelde het Hof de Awas Tigni in het gelijk. “Die uitspraak was historisch, omdat dit om gemeenschappelijk, communaal land ging”, licht Cunningham toe. “En niet om land in privé-bezit. Ook erkende het hof de spirituele band van de gemeenschap met het land. De uitspraak was daardoor van belang voor alle inheemse gemeenschappen.” Helaas bleef de praktijk weerbarstig. “Het werd me al snel duidelijk dat de regering land nog steeds zag als privé-bezit dat je kunt verkopen. Maar voor de inheemse gemeenschap is het land onze Moeder Aarde. Die kun je niet bezitten en dus zeker ook niet verkopen.”
Ontbossing
Een paar jaar geleden diende zich een nieuwe bedreiging aan. In het gebied waar Cunningham met de inheemse Miskito gemeenschappen werkte, drongen steeds meer nieuwkomers het bos binnen. Zij waren op zoek naar waardevol hout, goud en vooral nieuw land voor de veeteelt, waarvoor het bos moet wijken. Toen het nog om kleinere aantallen ging, hoopten de inheemse stamoudsten dat ze vriendschappelijk konden samenleven met deze mestizo kolonisten; zogenaamde settlers van gemengde afkomst. Binnen een paar jaar ging het echter om honderden families, onder wie veel ex-militairen uit beide kampen van de burgeroorlog. Hun komst ging gepaard met tientallen moorden op inheemse mensen, en huizen of zelfs hele dorpsgemeenschappen die in brand werden gestoken.
Ontbossing is een van de grootste milieuproblemen in Nicaragua. Hoewel het verkopen van inheems land verboden is, zijn er toch Miskitos die soms land verkopen aan de mestizo kolonisten. Cunninghams organisatie CEJUDHCAN vroeg de regering om deze verkoop door volgens hen corrupte Miskito’s aan te pakken, net zoals dat met andere wetsovertredingen moet gebeuren. Maar de kolonisten wordt niks in de weg gelegd, vermoedelijk in ruil voor steun aan de Sandinistische regering, van Ortega, waarin zijn vrouw vicepresident en verschillende andere familieleden belangrijke adviseursposities bekleden. De export van het vlees van de koeien die op het geroofde land grazen, draagt een belangrijk deel bij aan het binnenlands product van Nicaragua. Cunningham en haar organisatie stapten naar Inter Amerikaanse Hof voor de Mensenrechten. Hun eis: Nicaragua moet het leven van de inheemse gemeenschappen beschermen.
Facebook Messenger
Omstreeks die tijd komen de eerste bedreigingen. “Eerst kregen we anonieme telefonische bedreigingen. In 2014 werd ik vervolgens middenin de nacht opgebeld door iemand die heel dichtbij de presidentiële adviseur voor de Caribische kust zei te staan. Hij vroeg of ik wel zeker wist dat ik zo door wilde gaan met het aanvoeren van de gemeenschappen in hun strijd om hun landrechten. Ik zei dat hij dat tijdens kantooruren en op ons kantoor met me kon komen bespreken.” Kort daarop krijgen collega’s van Cunningham sms’jes waarin hen wordt gezegd zwarte kleding te kopen omdat hun twee leiders, waar de advocate er een van is, afgemaakt zullen worden.
Cunningham merkt dat van de lokale radiostations die uitzendingen van haar organisatie verzorgen, er steeds meer afhaken. Haar medewerkers ontvangen op zeker moment tot acht dreigberichten per dag. Als Cunningham via Facebook Messenger een dreigbrief krijgt waarin haar verteld wordt zich ‘niet met de verkiezingen te bemoeien’ omdat er anders bloedvergieten volgt, wordt het tijd voor serieuze maatregelen. “Hoe we reisden, met wie we praatten, we namen alles onder de loep.” Ze zullen een inheemse gebruiken om je te vermoorden, krijgt Cunningham te horen. “Laat je collega’s maar vast een graf delven.”
Geen aangiftes
In de Miskito gemeenschappen verslechtert intussen de situatie verder. “Negentig procent van het land is nu door kolonisten ingenomen. De politie doet niks om de illegale verkoop van stukken land aan te pakken. Ze zeggen dat ze bevel van bovenaf hebben gekregen om geen aangiftes over landconflicten op te nemen.” Internationale collega’s van Cunningham, bij de Environmental Law Alliance Worldwide, dringen erop aan dat Cunningham zichzelf in veiligheid brengt. “Ik wilde niet gaan. Ik wilde mijn mensen niet achterlaten, ik wilde me niet stilhouden’, zegt Cunningham. “Totdat een van hen me duidelijk maakte dat de keuze zou zijn tussen tijdelijk vertrekken, of voor altijd. En zij had gelijk: je kunt beter tijdelijk weggaan dan voor eeuwig.”
Tijdelijke relocatie
Een veilig tijdelijk heenkomen is precies wat Shelter City te bieden heeft. Programma manager Marieke van Vliet vertelt hoe Justice and Peace aan het idee kwam: “Wij zijn in 1968 opgericht om te werken aan sociale gerechtigheid, mensenrechten, en vrede. Sinds 2010 hebben we intensiever contact met mensenrechtenverdedigers. Tijdens een bijeenkomst inventariseerden we waar zij behoefte aan hebben en zo kwam het idee van tijdelijke relocatie naar voren.” Nederland is niet het eerste land dat zoiets aanbiedt, maar de werkwijze hier is wel best practice, vindt Van der Vliet. “Zoveel deelnemende steden in een land, met lokale betrokkenheid van gemeenteraden, organisaties en burgers, dat is uniek.” In Tblisi (Georgië) en Dar es Salaam (Tanzania) komen vergelijkbare initiatieven van de grond, en er is interesse vanuit Vlaanderen.
Opladen
Van der Vliet vertelt over de impact van Shelter City. “Onze deelnemers ervaren dat je in rust en vrijheid weer dingen kunt doen, er valt een last van ze af. Veel deelnemers kunnen echt opladen.” Wel blijkt dat er veel meer aandacht voor de psychische gesteldheid van de deelnemers nodig is dan was voorzien. Mensen komen aan op het randje van een burn-out, staan onder grote druk en vaak is er sprake van trauma’s. “Even drie sessies aan het eind van het verblijf als psychologische begeleiding volstaat niet. Daarom hebben we dit uitgebreid en in het programma naar voren gehaald”, vertelt Van der Vliet. “En door groepsgesprekken voelen deelnemers zich nu ook onderdeel van een geheel.”
Een ander leerpunt voor de organisatie is dat er tijdig begonnen moet worden met de voorbereiding van de beoogde terugkeer. Een veiligheidsanalyse, vaak met medewerking van de Nederlandse ambassade ter plaatse, maakt daar deel van uit. Ook op het gebied van digitale risico’s zijn de trainingen aan deelnemers flink uitgebreid.Maar ook de veiligheid tijdens het verblijf in Nederland heeft aandacht nodig. “Lang niet alle deelnemers kunnen met naam en toenaam in de media of online genoemd worden. Voor mensen uit bepaalde landen geldt dat ze door landgenoten gelijk worden verdacht van werkzaamheden voor het Internationaal Strafhof hier, als hun naam verschijnt in een artikel waar ook ‘Den Haag’ in staat”, verduidelijkt Van der Vliet.
De veiligheid van de mensenrechtenverdediger staat dus voorop, maar Justice and Peace hoopt altijd dat deelnemers na afloop van hun verblijf weer terugkeren naar hun land. “Alleen zo kunnen ze hun belangrijke werk voortzetten”, zegt Van der Vliet. Bij de aanmeld- en selectieprocedure benadrukt Shelter City daarom het tijdelijke karakter van de opvang. “Als we aanvragen binnenkrijgen waarvan we denken: deze persoon zoekt misschien eigenlijk asiel, verwijzen we diegene door. Of we proberen steun in de regio van herkomst te mobiliseren.” Maar ook tijdens de tijdelijke opvang door Shelter City kan een deelnemer alsnog besluiten om asiel aan te vragen. “Als mensen die keuze maken, dan respecteren we dat. Daar kunnen heel gegronde redenen voor zijn. De veiligheidssituatie kan zijn verslechterd. En soms komt de angst over bedreigingen pas echt naar boven tijdens een periode van relatieve rust.” Toch deed tot nog toe slechts een klein deel van de deelnemers zo’n aanvraag. Justice and Peace begeleidt de deelnemers hier niet bij maar verwijst ze naar een asieladvocaat.
Verkiezingen
Nicaragua heeft nu in drie jaar drie keer verkiezingen. Juist rond die verkiezingen nemen de spanningen toe en is het voor mensen als Cunningham het gevaarlijkst. De gemeentelijke verkiezingen zijn net voorbij. Die werden begin november gewonnen door de Sandinisten van president Ortega. Een golf van anti-inheems geweld in de stad Bilwi-Puerto Cabezas kostte daarna tenminste vier inheemse mannen het leven, terwijl er nog een aantal vermist zijn of vastzitten. Een radio station en kantoor van de inheemse organisatie, tevens politieke parij YATAMA werden in brand gestoken.
Volgend jaar zijn er weer regionale verkiezingen in Nicaragua. Is het dan wel veilig voor Cunningham om terug te keren? “Het wordt moeilijk om naar huis te gaan, maar dat is wel wat ik wil. We hebben verschillende rechtszaken lopen bij het Inter Amerikaanse Hof. Dat heeft Nicaragua al opgedragen om de inheemse bevolking te beschermen. Ik hoop dat we na de verkiezingen hierover de dialoog met de overheid kunnen voeren.”
Op deze rustige, zonnige maandagochtend aan de Oudegracht lijkt het geweld in Nicaragua ver weg. Het verblijf van Cunningham, in Utrecht verzorgd door Peace Brigades International, zit er bijna op en zij is vastbesloten terug te keren en haar werk in Nicaragua voort te zetten. “Ze willen ons het zwijgen opleggen, maar hoe kunnen we zwijgen? Ik geloof in het werk dat ik doe. Ik had de gelegenheid te studeren, niet veel mensen uit mijn gemeenschap kregen die kans. Ik voel een enorm engagement om terug te geven wat ik geleerd heb. De keus is duidelijk. Daar ga ik mee door tot aan mijn dood.”
Bijdragen aan Shelter City? Kijk op de website voor de mogelijkheden.
De meeste moorden
Nicaragua is een van de minst ontwikkelde landen in Centraal-Amerika, maar ook een van de snelst groeiende. Het land leeft vooralsnog voornamelijk van landbouw, met cacao als belangrijkste exportproduct. Groeiende industrieën zijn onder andere textiel en kleding, de bouw, de chemische industrie, toerisme en goud. In het noordoosten bevinden zich ook kopermijnen.
Nicaragua kent diverse vrijhandelsverdragen met de Verenigde Staten, verschillende Latijns-Amerikaanse landen, Taiwan, Korea en de Europese Unie. Het land heeft ook een aantal bilaterale handelsverdragen afgesloten, onder andere met Nederland. Met de export van ruwe grondstoffen groeit de mijnbouw; in Latijns-Amerika een grote bron van conflict. Het zorgt voor ontbossing, vervuiling en conflicten met lokale gemeenschappen.
Latijns-Amerika is wereldwijd de regio met de meeste moorden op activisten die zich inzetten voor mensenrechten en het milieu. De Verenigde Naties werken momenteel aan een bindend verdrag met regelgeving voor mensenrechtenschendingen door multinationals: het VN verdrag over bedrijven en mensenrechten. Anne van Schaik, van Friends of the Earth Europe: “Er zijn momenteel geen mensenrechten waar bedrijven die internationaal ondernemen zich verplicht aan moeten houden. Dit VN verdrag is een enorme mogelijkheid voor activisten om internationaal opererende bedrijven die deze rechten overtreden juridisch verantwoordelijk te houden.” Het geeft activisten als Lottie Marie Cunningham juridische mogelijkheden om misstanden die normaal gesproken buiten bereik van de wet liggen, omdat er internationale bedrijven bij betrokken zijn, tóch aan te pakken.
[…] year, the Amsterdam-based Down to Earth journal reported (in Dutch) that Lottie Marie Cunningham Wren stayed in Utrecht through this […]