De grijns van Poetin. Geen alternatief voor Russisch gas

Na de annexatie van de Krim wordt Europa de rekening gepresenteerd voor een visieloos energiebeleid. Poetin hoeft de gaskraan niet eens dicht te draaien. Hij hoeft alleen zijn hand op de gaskraan te leggen en Europa grijnzend aan te kijken om paniek te veroorzaken. We hebben immers geen alternatief. Want hoe vervang je 476,5 duizend kuub Russisch aardgas?

Een zo mogelijk nog grotere bedreiging is het onvermogen van politici, columnisten en journalisten om met een geloofwaardige oplossing te komen. Ze buitelen over elkaar met voorstellen om onze afhankelijkheid te verminderen die vooral getuigen van een groot gebrek aan kennis van energiezaken. Wat iedereen nu wel begrijpt is dat we al veel eerder hadden moeten luisteren naar de waarschuwingen over een groeiende afhankelijkheid van Russisch gas. Maar is er een alternatief plan?

Economische gevolgen

We halen in de EU bijna 30 procent van ons gas, maar ook 30 procent van onze olie en steenkool uit Rusland. Mochten de Russen de gaskraan dicht draaien dan kunnen we het 46 dagen uitzingen op de aanwezige aardgasreserves. 30 Procent van de Europese energieverslaving elders vandaan halen is maar zeer beperkt mogelijk op deze korte termijn. De olie en gasmarkt is extreem krap, ondanks de olie- en gasboom in de VS. Ook de infrastructuur voor meer import van elders, of vervanging in de vorm van windmolens of kerncentrales ontbreekt. En dus zullen de economische gevolgen voor de EU groot zijn.

Dat geldt overigens ook voor Rusland. Poetin is sterk afhankelijk van de 33 miljard die de EU jaarlijks besteed aan het inkopen van Russisch aardgas, olie en steenkool. Een andere afzetmarkt vinden is op korte termijn onmogelijk, de infrastructuur die daar voor nodig is, moet nog gebouwd worden. Onze fossiele brandstof verslaving is de kurk waar op zijn regime drijft. Om in het in koude oorlog termen te framen, het is ‘mutual assured destruction’.

Wat niet wil zeggen dat het niet kan gebeuren. Vreemd genoeg ligt er geen noodscenario in de kast. We zijn niet voorbereid, en dus kwetsbaar. En precies dat maakt de positie van de EU in dit conflict op zijn zachts gezet uitermate zwak. Het is echter de vraag of onze politici zich ten volle bewust zijn van onze zwakke positie. In hun roep om het verminderen van de afhankelijkheid van Russisch gas lijkt het alsof we die 476,5 duizend kuub per dag ook wel even ergens anders vandaan kunnen halen. En dan hebben we het nog niet over olie gehad. Niets is minder waar.

Er worden nu van verschillende kanten ‘oplossingen’ gepropagandeerd die overduidelijk onmogelijk zijn. Laten we eens uitgaan van een scenario waarin Poetin slechts de gaskraan dicht draait, en olie en steenkool ongemoeid laat. We hebben 46 dagen de tijd om deze situatie op te lossen.

Laten we duidelijk zijn. Het is een scenario dat vanwege de Russische afhankelijkheid van onze euro’s erg onwaarschijnlijk is. Zelfs de 18 procent van ‘ons’ gas die via de pijpleiding door de Oekraïne loopt brengt Gazprom liever niet in gevaar. Hoewel het risico op het alleen maar dichtdraaien van deze pijpleiding vanwege de achterstallige betalingen van de Oekraïners veel groter is. Maar backup plannen zijn er voor noodscenario’s. Niet voor als alles met een sisser afloopt. Hoe zou een noodscenario er uit moeten zien?

1. Meer eigen aardgas produceren

Er is een stevige roep om de eigen gasproductie op te voeren. En dan verwijst men vooral naar het opheffen van de barrières om naar schaliegas te gaan boren. Zelfs als we dit doen zal dat niet binnen 46 dagen extra gas opleveren. Ook zonder hardnekkig verzet van de omwonenden kost het ruim twee tot vijf jaar voordat een proefboring tot commerciële winning leidt. De boorresultaten in Polen vielen zwaar tegen, er zat minder gas als verwacht en de kosten om het te winnen waren veel hoger als verwacht.

BP schat dat schaliegas hoogstens 6 procent van de huidige gasvraag in Europa kan opvangen. Volgens velen is 3 procent realistischer. En pas ergens na 2020 zal schaliegasproductie enige schaal gaan krijgen. Die 3 a 6 procent moet wel gezien worden in de context van conventionele aardgasproductie die al sinds 2004 structureel daalt. Zowel de velden onder de Noordzee en het Groningenveld raken uitgeput dus is het erg waarschijnlijk dat we onze gasproductie met of zonder schaliegas zien dalen. Het is op de korte termijn geen oplossing, en op de lange termijn slechts een druppel op de gloeiende plaat tegen een hogere prijs. En dat weet Poetin ook.

2. Schaliegas importeren uit de VS

Schaliegas importeren uit de VS dan. Daar groeit de gasproductie als kool, en het is spotgoedkoop… althans dat willen de oliebedrijven die snakken naar extra durfkapitaal voor nog meer boringen ons graag doen geloven. Wie naar de feiten kijkt ziet een ander beeld. Slechts enkele boorputten in de VS maken winst, de gasproductie is gestagneerd, en de VS is een netto gasimporteur.

Is er geen gas over om te exporteren? Op de lange termijn zeker niet, want de gasboom gaat van korte duur zijn. Na 2020 zal de gasproductie in de VS sterk dalen. Wellicht is er op korte termijn wel wat over, als de prijs fors genoeg stijgt om de vele boorputten die in de mottenballen zijn gezet weer te activeren.

Alleen.. dit gas moet vloeibaar (LNG) gemaakt worden om het naar Europa te kunnen vervoeren. Er staat in de VS op dit moment welgeteld één fabriek die dat kan. In Alaska. Er zijn aanvragen gedaan voor een exportvergunning voor nog eens 37 LNG-exportterminals met een capaciteit van 74,37 BCF per dag. Dat klinkt indrukwekkend, maar slechts één daarvan wordt nu gebouwd;. Deze is gereed in 2017 en kan dan 2 BCF aan gas exporteren.

Probleem is dat LNG erg duur is. Reken op 4 a 5 dollar extra boven op de gasprijs. Grootschalige export zal bovendien de gasprijs in de VS verhogen. Die schommelt nu rond de 4,5 dollar en zou wel eens richting de 6 tot 8 dollar kunnen stijgen. De gasprijs in de EU schommelt rond de 10 dollar en nu al klaagt de industrie over de hoge gasprijs. In Azië betaalt men veel beter voor scheepsladingen LNG. Het LNG-verhaal gaat natuurlijk ook op voor andere export landen. Qatar, Trinidad, en zelfs Iran willen ons wel extra LNG leveren, als we meer betalen als de Japanners. En ook hier is de voorraad beperkt.

Kortom, ook voor LNG geldt dat het ons een klein beetje minder afhankelijk kan maken, als we bereid zijn fors meer te betalen voor ons gas. Poetin zal er niet bang voor zijn. Hij heeft wel zijn eigen Russische LNG in de aanbieding, uit het Yamal schiereiland in West Siberië. Spotgoedkoop.

3. Diversificatie, meer niet Russisch gas

Zijn er geen andere landen in de buurt waar meer gas geproduceerd kan worden dat per pijpleiding aangevoerd kan worden? Hier wreekt zich de chaos in Libië, die de ontwikkeling van gasreserves daar voorlopig onmogelijk maakt, en de dalende productie in Algerije.

We worden nog afhankelijker van de Russen dan we al waren. Er wordt gewerkt aan een pijplijn tussen een omstreden gasproject in Azerbeidzjan en Griekenland. Die is af in 2018 en zal 10 BCM aan gas gaan leveren. Te laat voor het 46 dagen scenario, maar dit zit de Russen serieus dwars. Jammer is wel dat we hiermee het ene geopolitieke risico inruilen voor een andere. En op de langere termijn lonken grote net ontdekte gasreserves onder de Oostelijke Middellandse Zee. Om dit naar Europa te krijgen moeten er nog wel een geopolitiek wespennest ontmanteld worden. De gasreserves liggen in het gebied tussen Libanon, Israël, Gaza, Oost en West Cyprus. Het is nog te vroeg om te zeggen wanneer het eerste gas uit deze bronnen naar Europa zoud kunnen komen. Hetzelfde geldt voor allerlei plannen voor pijpleidingen naar verre oorden als Irak, Iran en Nigeria. Technisch wellicht mogelijk, maar politiek haalbaar?

Er is wel een sneller alternatief voor Russisch gas dat door de Oekraïne moet, namelijk Russisch gas dat via een omweg geleverd wordt. De Russen bouwen al jaren aan drie pijpleidingen – Nordstream, Bluestream en Southstream – die de gasleidingen door zowel de Oekraïne en Wit Rusland overbodig maken. Tot nu toe was Europa, Nederlandse en Duitse politici voorop, daar erg blij mee. Nordstream levert al gas aan Duitsland, Bluestream aan Turkije. En door steeds betere verbindingen tussen de Europese landen kan dat gas overal in Europa heen gestuurd worden.

De bouw van Southstream zou dit jaar beginnen. Wat dat betreft kwam deze crisis voor de Russen twee jaar te vroeg. De EU heeft nu een spaak in het wiel gegooid en een noodzakelijke ontheffing op de Europese anti-monopoliewetgeving vertraagd. Dat is niet in haar eigen belang. De bouw toestaan zou echter een mes in het rug van onze nieuwe Oekraïense vrienden zijn.

4. Meer kernenergie en steenkool

Een vierde mogelijkheid is om meer kolen- en kerncentrales aan te zetten. Dat eerste kan bijna niet om dat kolencentrales in de EU al bijna op maximaal vermogen draaien vanwege de hoge gasprijs. Een nieuwe bouwen kost jaren.

Duitsland heeft een aantal kerncentrales uitgezet vanwege veiligheidsrisico’s, maar de meeste draaien nog. De Duitse Ausstieg ongedaan maken scheelt dus slechts een klein beetje. Met de kanttekening dat er de komende jaren veel oude kerncentrales moeten sluiten vanwege hun ouderdom. Er gaan wel steeds meer, soms fonkelnieuwe, gascentrales uit, omdat ze de concurrentie met steenkool en duurzame energie niet aan kunnen. Onder andere daardoor loopt de vraag naar gas al jaren terug.

Elektriciteitscentrales zijn echter maar een beperkt deel van de gasvraag. Aardgas wordt vooral gebruikt voor warmte en als grondstof in de chemische industrie. Hier doen kern- of kolencentrales erg weinig aan. Maar goed, als je de risico’s van kernenergie en de hoge CO2 uitstoot van kolencentrales voor lief neemt scheelt het een klein beetje.

5.Meer duurzame energie

Het gasgebruik loopt al terug door de sterke groei van biomassa, windmolens en zonnecellen. Het is energie van eigen bodem waarmee je geen geopolitieke risico’s loopt. Er sluiten in Europa zoveel gasgestookte centrales dat bedrijven als RWE en EO.N vrezen voor hun voortbestaan. En duurzaam kan in prijs steeds vaker concurreren met aardgas. Ook al heeft een sterke groei die echt een deuk in de gasvraag zou slaan baat bij betere regelgeving en een feed-in tarief.

Maar laten we ons niet rijk rekenen. We kunnen niet binnen 46 dagen 476,5 duizend kuub gas vervangen met windmolens. En op biomassa na is het vaak geen vervanging voor warmte en de grondstof aardgas. Op langere termijn zou het echter de vraag structureel verlagen, en ook dat verbeterd onze positie aan de onderhandelingstafel van Poetin.

6. Meer duurzame warmte

We zouden vooral moeten investeren in duurzame warmte. En dat betekent op de allereerste plaats isoleren. De bouwnorm aanscherpen, energieneutraal bouwen afdwingen en burgers en bedrijven de investeringen voorschieten die het beter isoleren van bestaande gebouwen mogelijk maakt. Investeringen die zich vaak binnen enkele jaren terug verdienen aan uitgespaard (Russisch) aardgas.

De lange termijnwinst is groot en resultaten kunnen vaak al op korte termijn geboekt worden. Een daling van 2 procent in de gasvraag per jaar is haalbaar. Ook daarmee breng je Poetin in paniek. En als aanvulling daarop zou het grootschalig benutten van restwarmte uit de industrie, geothermie en koude-warmte opslag op de wat langere termijn veel effect kunnen sorteren. Ook hier geldt: tegen prijzen die kunnen concurreren met aardgas. Zeker als Poetin in zijn eigen voet schiet door de gaskraan dicht te draaien en daarmee de prijs van gas op te drijven.

7. Echte noodmaatregelen

Bovenstaande maatregelen gaan, zelfs als je alles combineert, niet zorgen voor 30 procent minder aardgasconsumptie in 46 dagen tijd. Iedereen met verstand van energiezaken weet dat. Vreemd genoeg verbindt niemand daaraan de logische conclusie: we hebben een plan nodig dat in geval van nood snel en doortastend de gasvraag 30 procent omlaag brengt zonder dat overal het licht uitgaat. Zo’n plan ligt er nu niet.

Een noodscenario zou kunnen bestaan uit enkele drastische maatregelen zoals het op halve kracht laten draaien van fabrieken, het sluiten van publieke gebouwen bij vorst en de oproep de kachel allemaal een standje lager te zetten. Daarnaast het versneld aanzwengelen van de maatregelen die hier boven werden genoemd.

Het zijn het soort maatregelen waar gasverslaafde kiezers en consumenten niet blij van worden. Maar het ontslaat onze politici niet van de plicht om te stoppen met dromen en te werken aan een backup plan. Alleen al het hebben van een plan kon wel eens voorkomen dat we het ooit moeten gebruiken. Het is een soort kernwapen in de energiemarkt.

Dit artikel is ook verschenen op Voorbij de Olie