Brabant gasland

Gas uit leisteen, het is de nieuwste vondst om in onze fossiele brandstofbehoefte te voorzien. In Brabant wil men proefboren naar dit ‘schaliegas’, maar wat kunnen we eigenlijk van deze nieuwe vorm van gaswinning verwachten? Dat vroegen wij ons juni 2011 al af.

“Aardgas is waarschijnlijk de beste manier om de CO2-uitstoot terug te brengen.” Dat zei Shell directeur Malcom Brinded vorige maand over voor de grootste plannen die het bedrijf internationaal heeft om schaliegas te winnen. “Aardgas is niet schoon, dat is flauwekul”. Willem Jan Atsma van Schaliegas Vrij Haaren is er duidelijk over: bij hem hoeft de gaslobby niet aan te komen met praatjes over de zegeningen van de moeilijk winbare fossiele brandstof. Net als veel anderen had de 53-jarige arts uit Helvoirt nog nooit van schaliegas gehoord totdat hij in de krant las dat er een vergunning voor proefboringen in Boxtel was verleend.

In de VS wordt al geruime tijd naar dit moeilijk winbare gas geboord. Met gestegen gasprijzen, en de Japanse deuk in het imago van kernenergie, worden ook dieper gelegen schaliegaslagen zoals die in Europa, interessant om aan te boren. Schaliegas is een zogenoemd onconventioneel gas, net als het onder Gelderland vermoedde steenkoolgas. Het kan een ‘adempauze’ opleveren in de haastige zoektocht naar nieuwe energiebronnen, Europa zou er zijn klimaatdoelstellingen goedkoop mee kunnen halen, het vermindert de afhankelijkheid van Rusland, Qatar en Iran. Dat stelt althans de industrie.

Maar schaliegas krijg je niet zomaar uit de grond. Het zit opgesloten in keiharde leisteenlagen op drie tot zes kilometer diepte. Door deze lagen onder zeer hoge druk te ‘scheuren’ komt het gas los en kan het gewonnen worden. Dit proces wordt hydraulic fracturing, of vernederlandst kortweg fracken genoemd. In de Verenigde Staten zijn de afgelopen jaren duizenden boorputten voor schaliegas geslagen. In Polen zijn de voorbereidingen in volle gang en Oekraïne bespreekt de mogelijkheden met de olie- en gasgiganten.

Weerstand

Maar het nieuwe zwarte goud roept ook weerstand op. De impact op de omgeving is groot: er moeten veel meer boorputten geslagen worden dan bij conventionele aardgaswinning, er zijn duizenden vrachtwagenritten nodig om een lokatie geschikt te maken. Voor het kraken van de bodem zijn miljoenen liters water en chemicaliën nodig. In de VS werd daartoe onder andere diesel in de grond gespoten. Een deel van de slurrie van water, zand en chemicaliën komt weer terug naar boven: een meer aan chemisch afval. Dat afval bevat soms ook gevaarlijke stoffen die van nature op diepere lagen voorkomen, maar daar veilig ‘opgesloten’ zitten. Door het kraken komen deze stoffen, zoals het radioactieve radon, in beweging en mogelijk naar de oppervlakte. Volgens Amerikaanse onderzoekers veroorzaakt het gebruik van schaliegas bovendien zelfs tot een vijfde meer broeikasgassen dan steenkool.

In veel landen waar schaliegas in de grond zit, is de roep om het daar te laten, de afgelopen maanden sterker geworden. In de staat New York, maar ook Noordrijn Westfalen, Frankrijk, Zweden en Denemarken zijn moratoria afgekondigd. In Zuid-Afrika verzette Prinses Irene zich met de milieubeweging succesvol tegen plannen van Shell voor (proef)boringen naar schaliegas in de Karoo-woestijn. De miljoenen kubieke liters water die nodig zijn voor het fracken wilde Shell eventueel uit zee halen.

De moratoria lijken ingegeven door een gedeelde zorg: we weten eigenlijk te weinig van de risico’s van schaliegas om met proefboringen en winning te beginnen. Hoe zit het met de uit Amerika gerapporteerde vervuiling en ontploffingen? En moet je het fossiele schaliegas wel willen aanboren en opstoken?

“De intentie die achter de proefboringen zit, om in heel Brabant om de zoveel kilometer een boortoren neer te zetten, daar zijn we op tegen,” zegt Joost van der Stappen van de Milieufederatie aldaar. “Nú miljoenen investeren in een fossiele brandstof die ook nog eens moeilijk te winnen is, dat helpt het klimaat niet. Als de winning massaal wordt, komen ook natuurgebieden zoals de Kampina, in nationaal landschap het Groene Woud, in de knel.” De Milieufederatie, Brabant Water en een meerderheid in de Brabantse provinciale staten willen een moratorium op de boringen in eigen bodem.

Proefboringen

In Nederland heeft het bedrijf Cuadrilla Resources heeft van de gemeente Boxtel een vergunning gekregen voor proefboringen. In Boxtel wil ze samen met Energie Beheer Nederland (EBN) in de joint venture Brabant Resources aan de slag. EBN dat volledig eigendom is van de Nederlandse staat, heeft als doelstelling om nog miljarden kubieke meters gas uit de Nederlandse bodem te winnen, ook uit kleine en moeilijker te ontsluiten bronnen. De vergunning wordt echter door enkele particulieren en de Rabobank aangevochten bij de rechter in Den Bosch.

De bank heeft in Boxtel een datacentrum staan, waar computers het betalingsverkeer regelen. “We zijn niet zozeer tegen de proefboringen, maar kregen onvoldoende duidelijkheid over de mogelijke gevolgen als er tot winning wordt overgegaan,” legt woordvoerder Rene Loman uit. Het datacentrum heeft miljoenen gekost en is in Boxtel neergezet omdat het risico op neerstortende vliegtuigen en aardbevingen er klein is. Als de rechter de beroepen gegrond vindt, is het onwaarschijnlijk dat de boringen deze zomer al kunnen beginnen, zoals de Cuadrilla wil.

Ook Guïljo van Nuland, algemeen directeur van Brabant Water, wil eerst meer duidelijkheid over de risico’s. De wet biedt bij schaliegasboringen volgens Van Nuland onvoldoende garanties tegen vervuiling.”De Mijnbouwwet toetst nauwelijks op milieu en laat veel ruimte voor bedrijfsgeheim, waardoor niet alle informatie over te gebruiken chemicaliën openbaar hoeft worden gemaakt. Ook het Ministerie van ELI wil daarover geen informatie geven, ze zeggen in feite ‘vertrouw maar op ons, wij letten er wel op’.” Een woordvoerder van het ministerie stelt dat het Staatstoezicht op de Mijnen “op correcte wijze toezicht houdt”, en daarbij ook de milieukant “scherp in de gaten houdt.”

Branden kraanwater

“Ik heb de indruk dat er veel misverstanden zijn over de risico’s van schaliegas,” zegt Hans Weijel van communicatiebureau Van Luyken, namens Cuadrilla. “De bedrijven waar nu dingen fout gaan in de VS, dat zijn de rotte appels uit de mand, de cowboys. Zo werken wij niet. Wij zeggen gewoon welke chemicaliën we gaan gebruiken.”

Hij benadrukt dat de regelgeving in Europa veel strenger is dan in de VS. “Het Staatstoezicht op de Mijnen let goed op of wij ons aan die regels houden. De twee chemicaliën die we bij het fracken gebruiken worden kilometers diep gebracht, en vloeien echt niet zomaar omhoog naar het grondwater, dat op een paar honderd meter diepte zit.”

Weijel ergert zich aan de fragmenten van brandend kraanwater uit de Amerikaanse documentaire Gasland, die op internet circuleren. “Dat moet moerasgas geweest zijn, geen methaan van de schaliegaswinning.” Onderzoekers van de Duke University publiceerden in mei echter een studie waaruit tot hun eigen verrassing bleek, dat het methaan in het drinkwater van omwonenden vlakbij schalieboorputten in de VS wel degelijk overeen kwam met het gas dat van diepere lagen gewonnen wordt.

Te hoge methaanconcentraties kunnen tot verstikking en ontploffingen leiden. Dat laatste ondervonden inwoners van Pennsylvania aan den lijve. Gasland schetst geen fleurig beeld van de bijwerkingen van schaliegaswinning, en noopte de Amerikaanse industrie tot een tegenfilm.

Cuadrilla is geschrokken van de groeiende weerstand tegen schaliegas in Nederland, en hoopt dat journalisten en omwonenden uit Nederland in het Britse Blackpool gaan kijken hoe de proefboringen daar verlopen. Of de aardbeving in Blackpool veroorzaakt zou kunnen zijn door het fracken waarmee Cuadrilla daar in april mee begon, twee kilometer van het epicentrum? “Nee hoor, een rapport heeft uitgewezen dat dat er niks mee te maken heeft,” stelt Weijel. In het bedoelde rapport schrijft de British Geological Society dat ze geen conclusies kunnen trekken over de mogelijke rol van het fracken.

What the frack?

In de Verenigde Staten is schaliegas al big business. De schalielaag zit er niet enkele kilometers diep, zoals in Europa, maar slechts een paar honderd meter diep. De productie van het zogenoemde shale gas is de afgelopen twintig jaar in de VS vertienvoudigd naar ruim negentig miljard kubieke meter in 2009Dat levert 14 procent van alle aardgas. Na een aantal lekkages uit gasbronnen, waarbij chemicaliën in oppervlaktewater terecht kwamen, heeft president Obama begin mei een werkgroep ingesteld die moet adviseren hoe het beter kan. “What the frack is going on?” is de verontwaardigde vraag in de VS over de misstanden bij de schaliegasvelden. Het is ook de titel van een videoclip die de problemen in luttele minuten uitlegt. Een van ’s werelds grootste schaliegasvelden, het Marcellus shale, ligt in de staat Pennsylvania.

Alleen al afgelopen jaar investeerden Shell, Chevron en andere bedrijven er achttien miljard dollar in schaliegasprojecten. Een woordvoerder van milieugroepering PennFuture noemt Pennsylvania het ‘ground zero’ van de schaliegaswinning: door gebrek aan regulering wordt er geen rekening gehouden met milieu en omwonenden. Een wetsvoorstel uit 2009 om bedrijven te verplichten te publiceren welke chemicaliën ze gebruiken, stuitte op fel verzet van de industrie.

Onomkeerbare schade

Aan deze kant van de oceaan hebben de Groenen in het Europees Parlement bij de Commissie aan de bel getrokken. Ze willen dat de commissarissen een moratorium instellen voor schaliegas. Op zijn minst tot de resultaten er zijn van de studie van het Amerikaanse milieuagentschap EPA (zie kader). Ook moet de Commissie waarborgen dat het Europees Agentschap voor Chemische Stoffen vooraf alle informatie krijgt over de gebruikte chemicaliën. Die informatie wordt vaak als concurrentiegevoelig beschouwd.

“Schaliegaswinning leidt mogelijk tot onomkeerbare schade in waardevolle natuurgebieden,” denkt Bas Eickhout, europarlementariër voor GroenLinks. “En of het klimaat erbij gebaat is, is zeer onzeker. Dus tot we daar meer over weten, moet de Europese Commissie een moratorium instellen.” Intussen moet de Nederlandse regering ook stappen zetten. “Minister Verhagen heeft zich door de industrie laten overtuigen om met schaliegas te beginnen, maar misschien moet hij eens zijn licht opsteken bij andere bronnen. En tot die tijd een pas op de plaats maken.” In Den Haag hebben de SP en GroenLinks kamervragen gesteld.

Intussen hebben Willem Jan Atsma en zijn mede-oprichters van Schaliegas Vrij Haaren naar zijn zeggen ruim tweehonderd belangstellenden en contribuanten. “Dat is niet slecht, maar vergeleken bij andere landen hebben we nog een hoop te doen.”

“No gazaran”

Wellicht kunnen de Brabanders zich laten inspireren door de Fransen. In de Ardêche gingen tienduizend burgers de straat op om tegen proefboringen te protesteren. Een van de initatiefnemers is de Nederlander Johannes Komen, al ruim dertig jaar woonachtig in het gebied. De bewonersclub die eerder met succes de bouw van hoogspanningsmasten (1982) en het voldumpen van een vallei met afval (jaren ’90) tegenging, wil nu de proefboringen naar het gaz de schiste – door hen met Franse tongval ook wel gaz de shit genoemd – voorkomen. De Ardéchois kozen de leuze “no gazaran”, naar het “no pasaran” (ze komen er niet door) uit de Spaanse burgeroorlog. Het reflecteert de Occitaanse aversie tegen het ‘centrale regime’ in Parijs, dat vergunningen voor de exploratie verleende.

Het collectief van Komen hield ruim vijftig informatieavonden, en stelde gelijk een alarmlijst op. De belpyramide bestaat uit drieduizend mensen die elkaar waarschuwen als ze verdachte activiteiten zien die op het begin van proefboringen kunnen duiden. De strijdlustige burgerwacht blijkt alert, vertelt Komen. “Een tijdje geleden werd er gebeld over een verdachte vrachtwagen, en er kwamen gelijk meer dan honderd boze mensen op af om hem tegen te houden. Het bleek loos alarm – maar we zagen daardoor wel dat de alarmlijst werkt!”

In het Brabantse Helvoirt heeft Atsma nu nog uitzicht over de landerijen. “Wie wil dat Brabant wordt verkracht door schaliegas?” vraagt hij zich af. “Wij hebben een enorme drive om dit tegen te gaan.”