“Van muziek maken word je strijdbaar”

Waarom werkt muziek zo goed bij demonstraties? “Veel mensen vonden een snelwegblokkade te radicaal, maar toen we muziek gingen maken, werd het herkenbaar.”

“Ik kan me geen protest voorstellen zonder muziek”, zegt Mathijs van de Sande, filosoof aan de Radboud Universiteit. Als onderzoeker houdt hij zich bezig met radicale democratie, politieke representatie en de democratische rol van protest en sociale bewegingen. Daarnaast speelt hij trombone bij straat- en strijdorkest Kladderatsch. “Wanneer je een demonstratie houdt, betekent dat eigenlijk altijd dat je een stukje van de openbare ruimte claimt om een thema dat jij belangrijk vindt zichtbaar te maken. Met muziek claim je niet alleen visuele ruimte, maar kun je ook met geluid de aandacht van mensen trekken. Ik merk dat zelf bij Kladderatsch. Als wij gaan spelen, blijven mensen staan om te luisteren.”

Bindmiddel

“Muziek is een goede manier om mensen met elkaar te verbinden en een groep te vormen”, vervolgt Van de Sande. “Het is een belangrijke middel van identificatie. Dat is niet alleen zo bij protesten. Mensen identificeren zich in het algemeen vaak via muziek met een sociale groep of beweging waar ze bij willen horen. Neem punk en hiphop. Fans voelen zich niet alleen aangetrokken tot die muziekstijl, ze meten zich er een identiteit mee aan die je ook weer ziet terugkomen in hun kledingstijl. Op die manier werkt muziek als bindmiddel: je laat ermee zien wie jij bent of bij wie je hoort.”

Als je wilt protesteren, komt die eigenschap van muziek goed van pas. “Tijdens een protest kun je kiezen voor specifieke liedjes en zo laten weten welke mening jij hebt. Door samen te spelen of te zingen laat je ook nog eens zien dat je tot een grotere groep behoort.”

Langere traditie

Die groep kan nog groter worden als je kiest voor muziek uit het verleden. “Door oude muziek te gebruiken, kun je laten zien dat jouw identiteit en mening – en daarmee jouw protest – onderdeel is van een langere traditie”, vertelt Van de Sande. “Een tijd terug was ik in Parijs, waar ik met een muziekgroep 19de-eeuwse internationale arbeidersliedjes speelde. Je identificeert je dan niet alleen met de mensen die het nu met je eens zijn, maar ook met de mensen die 100 jaar geleden al hetzelfde vonden. Zo versterk je je protestbeweging.”

“Ik kan me geen protest voorstellen zonder muziek”

Door oude muziek te gebruiken, vertel je bovendien meteen het verhaal van eerder gevoerde strijd. “Je laat mensen kennismaken met de geschiedenis, via muziek”, zegt Van de Sande. “Ze horen een liedje en zijn misschien benieuwd naar de herkomst ervan. Zo ontdekken ze verhalen van protesten van vroeger. Op die manier heeft muziek een narratieve functie.”

Ook zijn orkest Kladderatsch is onderdeel van een oudere traditie. “Veel straatorkesten hier zijn begonnen omdat het in Nederland verboden was om muziek te spelen op straat. Muzikanten gingen uit protest toch muziek maken, waardoor het middel ook direct het doel werd. Die traditie speelt nog steeds een rol in protestmuziek en in het verhaal dat we vertellen over opkomen voor je rechten.” Kladderatsch speelt nu bij feesten en concerten, maar ook bij demonstraties zoals de Klimaatmars en de Nacht voor de Vluchteling.

Culturele uiting

Een band die bij uitstek een verhaal van eerder gevoerde strijd vertelt, is de Amsterdamse percussiegroep Baque Flamingo. Zij spelen Maracatu, een culturele uiting die deel is van de Afro-Braziliaanse cultuur. Medeoprichter Gesiele Verissimo vertelt: “Met drums geven we ritme aan protesten en vertellen we een verhaal van revolutie en verzet. Op die manier vragen we aandacht voor het protest, en eren we tegelijkertijd de Maracatu-gemeenschap en onze voorouders.”

Maracatu is ontstaan in Brazilië, waar tot slaaf gemaakten zich niet religieus of spiritueel mochten uiten. “Het enige dat zij nog wél mochten, was het spelen van de drum. Omdat ze op die manier konden worden getoond en ingezet als vermaak voor witte mensen”, vertelt Verissimo. “Drummen was een manier om je te uiten, te verbinden met de wereld en verzet te plegen. Verzet werd zo direct gekoppeld aan de drums. Door deze muziek nu te spelen, kunnen we de strijd van toen voortzetten en naar het heden halen. De drum vertelt ons verhaal.”

Respect voor de drums

Toen Verissimo vanuit Brazilië naar Nederland kwam, kwamen de drums mee. “Als migrant in Europa kan het best eenzaam zijn. Ik miste mijn cultuur en zag hoe koud en afstandelijk Europa kan zijn, hoe erg het verschilt met waar ik vandaan kwam. Daarom ben ik hier met mijn drums een eigen gemeenschap begonnen. Mensen voegen zich bij ons om verschillende redenen, maar één ding hebben ze allemaal gemeen: respect voor de drums.”

Lin Visser, ook actief voor Baque Flamingo, voegt eraan toe: “Het is belangrijk dat we ons blijven realiseren dat een groot deel van onze groep nu bestaat uit witte Europeanen die ritmes spelen die niet uit hun cultuur voortkomen. Maar door deze muziek blijven we wel samenkomen en ons inzetten voor allerlei protesten, voor thema’s als antiracisme, queerrechten, migrantenrechten, klimaat en Palestina.”

Taalgrenzen

Muziek is heel geschikt om niet alleen mensen maar ook protestenbewegingen met elkaar te verbinden, ziet ook Van de Sande. “Door je muziekkeuze kun je verbanden leggen en laten zien dat het allemaal onderdeel is van een bredere sociale beweging. Denk bijvoorbeeld aan het Italiaanse nummer Bella Ciao, dat een antifascistische geschiedenis heeft. Dat wordt nu ook veel gezongen in de klimaatbeweging.”

Als je zulke verbindingen over taalgrenzen heen wilt leggen, dan heeft muziek nog een extra voordeel. “Met een melodie kun je een boodschap overbrengen aan iedereen, ook aan mensen die niet dezelfde taal spreken. Met protestborden en -leuzen is dat lastiger.” Bij de muziek van Baque Flamingo wordt bijvoorbeeld vaak gezongen in het Portugees. “Maar in protesten voor Palestina bijvoorbeeld merken we dat er veel gelijkenissen zijn tussen de ritmes van onze drums en Arabische ritmes. Daardoor kunnen we elkaar versterken”, zegt Visser.

Een orkest op de A12

Het A12-orkest van Extinction Rebellion gebruikt helemaal geen taal en ook dat heeft voordelen, vindt Sanne Bijker. “Wij maken instrumentele muziek, zonder zang, en delen de boodschap vanuit ons gevoel”, vertelt de cellist en mede-oprichter van XR Musicians. “Dat kan een gevoel van kracht zijn, maar ook van angst of boosheid. Daar kiezen we onze muziekstukken op uit. Met muziek kunnen we even wegblijven van tekst, nieuws en rapporten met veel feiten en cijfers. We willen juist laten zien wat het met ons doet.”

Bijker volgde Extinction Rebellion al een tijdje toen ze begin 2023 las over klimaatactivisten die voorafgaand aan een A12-blokkade preventief werden gearresteerd. “Ik werd echt boos. Ongelofelijk, dat een oproep tot demonstratie zo werd gecriminaliseerd.” Ze sloot zich aan, maar was nog op zoek naar een geschikte manier van demonstreren. “Ik zocht iets waarbij ik me veilig zou voelen, dat bij mij persoonlijk zou passen. Omdat ik muzikant ben, zag ik daar een mogelijkheid.” Bijker kwam in contact met auteur Maartje Wortel en Marije de Waard en samen startten ze een orkest.

“We hebben ons idee beschreven in een brief en die via onze eigen contacten verspreid”, zegt Bijker. “Door Maartjes grote netwerk sloten ook bekendere mensen uit het vak zich aan. Dat hielp: mensen worden extra aangespoord wanneer ze zich gesteund voelen door mensen die ze bewonderen.” Zo vormde zich al snel een orkest voor de A12-blokkade.

Sympathiek

“De meeste muzikanten die zich aansloten, waren nog niet eerder bij zo’n protest geweest”, vertelt de cellist. “Een orkest bleek dus een goede manier om het protest te laten groeien. Het gaf muzikanten een zetje in de rug. Mensen hebben graag een duidelijk beeld over wat ze kunnen bijdragen en wat hun rol dan precies is, tijdens bijvoorbeeld een blokkade.”

Wat ook helpt: een protest met muziek komt sympathieker over. “Veel mensen vonden een snelwegblokkade in eerste instantie te radicaal. Maar doordat we muziek gingen maken, werd het herkenbaar, iets moois dat hen aansprak.” Bovendien kan muziek helpen om spanning uit een protest te halen, zegt Bijker. “Samen zingen of spelen is stressverlagend en zorgt ervoor dat iedereen iets minder strak staat van de adrenaline. Dat merkten we meteen al de eerste keer dat we op de A12 speelden. Er was toen een onverwachte politielinie waar de demonstranten doorheen wilden. Toen we begonnen met spelen, was dat zo onverwacht, ook voor de politie, dat de situatie snel kalmeerde.”

Na dat eerste optreden werd XR Musicians opgericht. Het orkest bestaat nu steeds uit andere mensen. “We hebben een grote pool met muzikanten. Als iemand een actie wil organiseren, wordt daarin gevraagd wie aan wil sluiten.” Ook Bijker wil – met XR Musicians – een verhaal vertellen. Of, in haar eigen woorden: een pleidooi houden, voor schoonheid en burgerlijke ongehoorzaamheid. “Een orkest staat voor ons symbool voor een goed werkende democratie”, zegt Bijker. “Elke stem telt en je moet naar elkaar luisteren, alleen dan kan er iets moois ontstaan. Elke muzikant heeft een andere rol en al deze rollen zijn belangrijk. Daar heeft iedereen een eigen verantwoordelijkheid in. Om dat extra te benadrukken, spelen we zonder dirigent. Dan moet je nóg beter naar elkaar luisteren.” Als het aan Bijker ligt, gaat XR Musicians zich in de toekomst ook voor andere onderwerpen inzetten. “Voor acties tegen ING bijvoorbeeld, of de Oost-Afrikaanse oliepijpleiding (EACOP – red.).”

Extra kracht

Goed luisteren naar de mensen om je heen, dat doen de drummers van Baque Flamingo ook. Niet alleen naar elkaar, maar ook naar de andere deelnemers van het protest. “We laten onze ritmes aansluiten op de leuzen die worden geroepen”, vertelt Verissimo. “Daardoor maakt het protest nog meer geluid. Het is ons doel om energie toe te voegen aan de protesten die er al zijn. Onze drums komen samen met de aanwezige stemmen en geven zo extra kracht aan de mensen die al heel krachtig zijn.”

“Door samen muziek te maken, word je strijdbaarder”, beaamt Van de Sande. “Maar het maakt het ook feestelijker. Met een protest wil je natuurlijk een onderwerp op de agenda zetten, maar mensen hebben altijd meerdere redenen om mee te doen. Muziek is een extra motivatie: het maakt een protest simpelweg leuker om aan mee te doen.” Baque Flamingo krijgt in ieder geval altijd positieve reacties, zegt Verissimo. “Achteraf komen organisaties vaak enthousiast naar ons toe om te bedanken voor onze aanwezigheid. Ze merken dat er door de drums een mooie energie ontstaat.” Visser voegt toe: “Dat is echt iets wat je zelf moet meemaken, als je wil weten hoe dat is. Dat is bijna niet in woorden te beschrijven.”