Op is op: goudkoorts in Burkina Faso

“Totdat de leeuw zijn eigen verhaal vertelt, zal het verhaal van de jacht altijd de jager verheerlijken”, luidt een Afrikaans spreekwoord. Na de jacht keert de jager terug en vertelt zijn versie van wat zich heeft afgespeeld. “Maar nu laat de leeuw van zich horen”, aldus Michel Zongo (45). “En die leeuw heeft wat te zeggen”, lacht de filmmaker, terwijl hij gekscherend een grom laat horen.

Veel te lang zijn de verhalen over Afrika door buitenstaanders, de ‘jagers’, verteld. Buitenlandse journalisten, ontdekkingsreizigers of filmmakers domineerden volgens Zongo het narratief met hun berichtgeving over hongersnood en armoede. Maar nu, zegt hij, is het de beurt aan de blik van binnenuit. “Ik ben onderdeel van een generatie die zijn eigen verhalen vertelt. Verhalen over onze realiteit, ons leven, onze samenleving en over Afrika als geheel. Dat is waarom ik filmmaker ben geworden.”

Met deze insider-blik vertelt Zongo ook het verhaal van Kalsaka, een dorp in Burkina Faso dat in 2008 werd opgeschud door de komst van een Brits mijnbedrijf. Zongo maakte er de documentaire No Gold for Kalsaka over, een poëtisch portret met western-elementen over de goudkoorts die het West-Afrikaanse land sinds enkele jaren beheerst. “Het is het verhaal van de grote multinationals die een land binnenwalsen en zonder dat er een haan naar kraait een spoor van destructie achterlaten. Hoe dat kan, daar moeten wij het met elkaar over hebben.”
Na een drukbezochte vertoning tijdens het internationale documentaire festival IDFA vertelt Zongo in bioscoop Eye over het maakproces en zijn drijfveren.

Goud voor iedereen

“Het begon allemaal met een berichtje in de krant waarin werd aangekondigd dat de allereerste goudmijn van Burkina Faso, in 2008 geopend in Kalsaka, zou sluiten. In krap 6 jaar tijd was er door het Britse Kalsaka Mining SA 18 ton goud naar boven gehaald en nu waren de mijnwerkers klaar met delven”, zegt Zongo. In eerste instantie besteedt de filmmaker niet veel aandacht aan het bericht, er staat wel vaker nieuws over goudmijnen in de krant. Sinds de eerste internationale ondernemingen vanaf begin deze eeuw mijnconcessies wisten te verkrijgen, lijkt een ware gold rush zich van Burkina Faso meester te hebben gemaakt. “En nog steeds poppen overal goudmijnen op.” Maar dan hoort Zongo verhalen uit Kalsaka. “Ik begreep dat de bewoners van het dorp allesbehalve blij waren met de situatie waarin het mijnbedrijf hen achterliet.”

In de film zien we hoe een woordvoerder van het Britse mijnbedrijf bij de opening van de mijn met veel tamtam de eerste goudstaaf presenteert. “Vanaf vandaag,” zegt hij, “glimt het goud van Kalsaka eindelijk voor iedereen.” Zongo besluit naar het dorp, 150 kilometer noordwaarts van de hoofdstad Ouagadougou, af te reizen om met eigen ogen te zien wat het goud de bewoners van Kalsaka heeft gebracht.

Uiteindelijk zou je 2 jaar lang op en neer reizen naar het dorp. Was het een moeilijk filmproces?

“Het duurde ruim een jaar voordat ik het vertrouwen van de bewoners van Kalsaka had gewonnen. Daarna heb ik zeker een jaar lang gefilmd. Dat klinkt misschien als een lange periode, maar we hebben het ook over een heel complex probleem. Ik wilde echt de tijd nemen en het werkelijke gevoel van de dorpelingen weergeven: hen een stem geven. Niet de visie van het mijnbedrijf, niet de verantwoordelijke overheidsinstanties – die hebben aandacht en middelen genoeg – maar de dorpelingen.”

Het nieuwe Parijs

Bij het zien van de film blijkt dat het gevoel waarmee de bewoners van Kalsaka achterblijven nog het best kan worden omschreven als complete ontreddering. Het mijnbedrijf beloofde de mensen van Kalsaka gouden bergen: 250 banen voor de dorpsbewoners, studiebeurzen voor hun kinderen, miljarden West-Afrikaanse franken voor de staatskas, scholen, klinieken, microkredieten en vrouwenzorg. Maar na zes jaar ligt het dorp in puin. Van “een nieuw Parijs”, een plek met “mooiere ziekenhuizen en wegen dan de hoofdstad Ouagadougou”, is geen sprake. De akkers van de boeren zijn nu één grote gatenkaas, de rivier is troebel, de heilige dorpsberg weggeblazen, de grond vervuild met cyanide en de bewoners van het dorp werkloos. De boeren hebben geen land meer om hun gezinnen te voeden en de vrouwen die geld verdienden door met de hand kleine flintertjes goud uit de rivier te zeven inkomsten ontberen. “De witte man is vertrokken en heeft ons als bedelaars achtergelaten”, vat een dorpsoudste de situatie pijnlijk samen.

De dorpsbewoners zijn nu slechter af, ziet Zongo. “Tijdens het draaien, kwamen we erachter dat het drinkwater van Kalsaka in de putten en bronnen rond het dorp is vervuild. In de film zie je dat we het water laten testen en dan blijkt de uitslag niet goed. Er zit te veel ijzer, cyanide en nitraat in het water. Veel meer dan volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) mag.” Zongo vindt het belangrijk dat dit aan het licht is gekomen. “Het probleem is nu zichtbaar en dat creëert bewustzijn, niet alleen bij de dorpelingen maar in het hele land. Want dat is de moeilijkheid: mensen weten gewoon niet welke gevolgen de komst van een goudmijn voor hen heeft.”

“Wij waren onwetend (…), wij waren naïef”, zegt ook het dorpshoofd. Verblind door de belofte van voorspoed stemde hij in met de komst van de mijn. Maar nu, nu de compensatie voor 5 jaar landgebruik is afgelopen, voelen hij en zijn dorpsgenoten zich voorgelogen. Hun land is waardeloos geworden.

Winstaandeel

Als de ochtendzon op de zachtgele zandwegen en hutten van Kalsaka schijnt, gloeit het dorp alsof het zelf uit goud is opgetrokken. Toch weten de bewoners pas sinds kort dat het werkelijke edelmetaal al die tijd in tonnen onder hun voeten verborgen lag. Burkina Faso stelde zich pas aan het begin van deze eeuw open voor grootschalige delving en is in die korte tijd uitgegroeid tot de vierde goudproducent van Afrika. Vandaag de dag is goud het belangrijkste exportproduct van het land; goed voor 79 procent van de exportinkomsten volgens de OEC.

Begin 2000 moest het arme, door land omsloten, grondstofarme en katoenafhankelijke Burkina Faso overschakelen op goud, vertelt Zongo. “Dat zou onze positie bij de Wereldbank versterken. Maar nu ontstaat langzaam het besef dat goud eindig is, dat deze ’rijkdom’ een keer op zal houden. En dat wij achter zullen blijven met wat je ziet in de film: niets.”

Maar brengt het goud de Burkinezen dan helemaal niets? De bevolking zal toch indirect van de exportopbrengsten meeprofiteren?

Zongo lacht, al is het wat schampertjes. ‘Moet ik dit nu nog toelichten?’, lijkt hij te willen zeggen. “Nee,” antwoordt hij dan resoluut, “nee.” De winstmarges voor de bedrijven zijn gigantisch, maar daar profiteren de Burkinezen volgens hem niet van. Ook de overheid verdient niet zoveel aan de goudwinning. “De staat geeft de rechten voor exploitatie aan de bedrijven en die bedrijven vangen de winst. Natuurlijk wordt de staat gecompenseerd, maar niet veel.” 7 tot 10 procent geven de bedrijven volgens zijn onderzoek af als winstaandeel.” En er zijn een heleboel dingen die gerealiseerd zouden moeten worden met dat geld: scholen, ziekenhuizen, wegen. Maar wij, de mensen, zien daar niets van terug. Voor ons doet het goud niets goeds. En ondertussen is Burkina Faso een grondstof kwijt die nooit meer zal vernieuwen.”

Voor onze mobieltjes

No gold for Kalsaka is niet de eerste film over westerse multinationals die Afrikaanse grondstoffen opslurpen en de plaatselijke bevolking met lege handen achterlaten. Toch gebeurt dit, ook anno 2020, keer op keer opnieuw.

“’Het is nu eenmaal de realiteit’, zeiden de mijnbedrijven die op het filmfestival FESPACO naar mijn film zijn komen kijken. Ze haalden hun schouders op, alsof er niets aan te doen valt”, verzucht Zongo. “En de manier waarop de multinationals zich gedragen zal ook niet veranderen denk ik, zolang wij de mineralen gebruiken die de bedrijven delven. Het goud, uranium en kobalt voor onze mobieltjes en laptops. Zolang de consument niet verandert zullen de multinationals niet veranderen, want zij volgen onze behoefte. Het is u vraagt, wij draaien.”

Is dat volgens jou ook onveranderbaar?

“Ik hoop van niet. Maar dan moet er wel een verandering komen in het internationale bewustzijn. Het bewustzijn van mensen wereldwijd, van ons als consumenten, of dat nu in Afrika, Azië, Europa of waar dan ook is. Anders blijven we vastzitten in deze consumptiecirkel. Een gevangenis eigenlijk.” Die consumptiecirkel is ronduit gevaarlijk, zegt Zongo. Zeker wanneer er grondstoffen naar boven worden gehaald die nooit meer terugkomen. “Op is op”, zegt hij. “En ondertussen worden levens verwoest en het milieu en de natuur kapotgemaakt. En dat is extra relevant voor Afrika, want dat is de plek waar iedereen naartoe komt om te pakken wat ’ie wil. Daar hebben wij als bewoners onder te lijden; dat is wat armoede creëert.”

De grote vraag van onze tijd is hoe we hier als wereldgemeenschap mee om moeten gaan. Hoe we die cirkel van destructie kunnen doorbreken. Niet alleen Afrikanen moeten die vraag beantwoorden benadrukt Zongo, iedereen moet meedenken. “Dit gaat de hele wereld aan. De bedrijven die hier opereren zijn Brits, Amerikaans of Chinees; het zijn internationale multinationals. Dus de verantwoordelijkheid voor wat zij bij ons uitspoken ligt ook op internationaal niveau.”

Een stap verder

Problemen zichtbaar maken en bewustzijn creëren: het is niet voldoende voor Zongo. In de film over het mijndorp Kalsaka gaat hij daarom een stap verder.

Jij neemt het als documentairemaker op je om de waterbronnen van Kalsaka, waarvan de dorpelingen vermoeden dat ze zijn vervuild, te laten testen. Je zoekt zelfs een bedrijf in Ouagadougou dat dit kan doen en motiveert het dorpshoofd om de tests te laten uitvoeren. Hoe zie jij jouw rol als documentairemaker?

“Mijn stijl is om echt verandering te brengen. Ik wil niet alleen bewustzijn creëren, ik wil ook actie uitlokken. Dat is precies waar het voor mij om gaat. In Burkina Faso zijn beelden heel belangrijk voor mensen, ze hebben veel invloed. Daarom doe ik mijn best om de documentaire op zoveel mogelijk plekken vertoond te krijgen. We hebben de film natuurlijk in Kalsaka zelf laten zien, maar hij draaide ook op FESPACO, het grootste filmfestival van Afrika, dat tweejaarlijks plaatsvindt in Burkina Faso. Daar heeft de documentaire veel mensen wakker geschud.”

En uit die vertoningen is ook actie voortgekomen?

“Ja!”, zegt Zongo enthousiast. “Nadat de eerste testresultaten binnenkwamen besloot de burgemeester van Kalsaka om nog meer watertests uit te laten voeren. Met die resultaten is hij naar de ministeries van Milieu en Gezondheid gestapt.” Maar we zijn er nog lang niet, voegt hij daar vlug aan toe. “De volgende stap, een hele belangrijke, is dat de toegang van de bewoners tot schoon water wordt verbeterd. Daarnaast moeten de boeren, van wie alles is afgepakt en verwoest, een vergoeding krijgen voor hun land. En er moet gekeken worden naar een nieuwe inkomstenbron voor de dorpelingen. Hoe gaan ze in de toekomst hun gezinnen onderhouden?”

En toch. Toen onlangs duidelijk werd dat het Britse bedrijf de Kalsaka-mijn ter exploitatie aan een Indiaas mijnbedrijf wilde doorverkopen, is dat plan tegengehouden door het ministerie van Milieu. “De film, en de aandacht die ervoor is, hebben zeker aan dat besluit bijgedragen. Ik denk dat cinema de wereld kan verbeteren.”