De koloniale kant van kernwapens

Het verwoestende effect van kernwapens is enorm, ook als ze niet worden ingezet. Van uraniummijnbouw tot kernproeven en opslag van afval: tijdens de hele cyclus wordt schade aangericht. Die komt vooral terecht op de schouders van mensen in regio’s ver van de machtscentra.

“Mijn vader moet een jaar of 12 geweest zijn in 1953”, vertelt Karina Lester. “Hij, Nanna, mijn grootmoeder, en de rest van hun gemeenschap verbleven op dat moment in de buurt van Wallatinna, waar ze voor een veeboer werkten. Mijn vader hielp bij het houden van de koeien, Nanna werkte in het huishouden. Hun kamp lag iets verderop in de zandduinen.”

Karina, een Yankunytjatjara Anangu uit het zuiden van Australië en anti-nucleair activist, heeft het verhaal van haar vader Yami Lester al vaker verteld, maar het blijft moeilijk. Want in de ochtend van 15 oktober 1953 gebeurde er iets wat het leven van haar vader en dat van de andere Yankunytjatjara Anangu nog generaties zou achtervolgen.

“Plotseling schudde de aarde. Niet veel later, tegen de vroege middag viel er een donkere wolk over het kamp. Nanna beschreef het als een zwarte mist, olie­-achtig, met een indringende, giftige geur. Al gauw werden de eerste mensen ziek, want hun traditionele onderkomens boden haast geen bescherming tegen deze dodelijke wolk.”

Het trauma van Emu Field

Wat Yami Lester en de zijnen niet wisten, was dat zo’n 150 kilometer verderop Groot-Brittannië voor het eerst een nucleaire test op land had uitgevoerd onder de codenaam Totem 1. De keuze voor een test site viel op Emu Field, een zogenoemde kleipan: een uitgestrekt, vlak gebied met een beenharde kleilaag als ondergrond. Op 27 oktober volgde een tweede explosie, Totem 2. Geen van beide testen verliep zoals gepland, de radioactieve fall-out reikte veel verder dan voorzien. Later verhuisde het Britse kernwapenprogramma naar Maralinga, een woestijngebied in het westen van Zuid-Australië, waar tot 1963 bovengrondse testen werden uitgevoerd.

Voor de familie Lester begon die dag een trauma dat nooit meer zou helen. “In de weken na Totem 1 en 2 heeft Nanna heel wat ouderen van de gemeenschap moeten begraven. Anderen kregen problemen met hun ademhaling, hun ogen en huid als gevolg van radioactief stof. Zo ook mijn vader Yami. Enkele jaren later, hij moet toen ongeveer 16 jaar geweest zijn, werd hij blind. Zijn wereld werd volkomen donker. Hij heeft mij en zijn kleinkinderen nooit gezien. Veel familieleden en mensen uit onze gemeenschap kregen last van auto-immuunziekten. Tot op de dag van vandaag lijden wij collectief onder de gevolgen van wat er in oktober 1953 gebeurde op Emu Field.”

“Opnieuw worden de rechten en het welzijn van oorspronkelijke bewoners aan de kant geschoven”

Emu Field, en later Maralinga, werden gekozen als test sites omwille van hun geologische eigenschappen, maar ook vanwege hun afgelegen locatie. Dat het ging om land van oorspronkelijke bewoners, was destijds niemand een zorg. “De Australische overheid had een officier uitgestuurd om de veeboeren in de wijde omgeving te waarschuwen, hoewel de details van de test geheim werden gehouden. Deze man sprak geen van onze talen, dus communicatie met onze gemeenschappen was niet mogelijk. Nooit hebben zij enige informatie gekregen. “Laat staan dat ze ooit toestemming hebben gegeven voor de testen op het land dat hen traditioneel toebehoorde.”

Ver van de machtscentra

Op 16 juli 1945 rees er een paddenstoelwolk zo’n 12 kilometer de hoogte in te midden van de woestijn van New Mexico in de Verenigde Staten, de eerste atoomexplosie. Het was het begin van een nucleaire wapenwedloop. Vandaag telt de wereld negen kernmachten. In totaal werden er meer dan tweeduizend kernwapentesten uitgevoerd, zowel bovengronds, onder de grond als op zee.

Kernwapens zijn de ultieme kolonisator, zo schrijft de Indiase schrijfster en activiste Arundathi Roy in haar boek The Cost of Living. Roy is bijzonder kritisch op het kernwapenprogramma van haar land, en noemt het dwaasheid om te denken dat deze ultieme wapens enkel slachtoffers maken wanneer ze ingezet worden. Haar analyse raakt een punt dat al te vaak buiten beeld blijft, namelijk dat kolonialisme hand in hand gaat met militaire toepassingen van kernenergie. Want ook zonder dat ze daadwerkelijk worden ingezet, brengen kernwapens bijzonder veel schade toe. Schade die hoofdzakelijk terechtkomt op de schouders van inheemse, gekoloniseerde of gemarginaliseerde gemeenschappen.

Afgeschoven last

De verwoestende kracht van atoomwapens is al moeilijk voor te stellen, maar de destructieve impact van het militair gebruik van kernenergie reikt veel verder. Over de gehele levenslijn van deze wapens – mijnbouw, nucleaire testen en het bergen van radioactief afval – ­veroorzaken deze wapens ellende en verwoesting, een last die systematisch afgeschoven wordt op gemeenschappen waarover nucleaire staten een zekere macht uitoefenen. Zeker bovengrondse testen zijn bijzonder destructief, vandaar de keuze van (aspirant) kernmachten om dergelijke proeven uit te voeren in regio’s ver van de centra van de macht. Het verhaal van Karina Lester is maar een van de vele voorbeelden. Frankrijk koos voor Reggane en In Ekker, twee plekken in de Algerijnse Sahara, en voor testlocaties op eilanden in de Stille Oceaan. De test sites van de VS in New Mexico en Nevada lagen dicht bij inheemse en Spaanssprekende gemeenschappen.

Hetzelfde binnenlandse kolonialisme speelde in de Sovjet-Unie, dat atoomwapens testte in Semipalatinsk, Kazachstan, met even weinig consideratie voor lokale gemeenschappen als de Westerse grootmachten. Pakistan voerde testen uit in het Ras Koh gebergte, gesitueerd in Balochistan, een regio die in onmin leeft met de centrale overheid.

Het Grote Kwaad

In 1963 kwam er een verdrag dat een einde moest maken aan bovengrondse kernproeven, hoewel Frankrijk en China nog jarenlang verder zouden gaan met deze praktijk. Maar de erfenis van dergelijke testen blijft doorwerken, ook voor Karina Lester. “De gevolgen van de testen in Emu Field en later in Maralinga zijn vandaag nog voelbaar, zowel in mijn familie als in onze gemeenschap. Niet voor niets noemt men Maralinga Mamu Pulka, Het Grote Kwaad. Het aantal gevallen van bijvoorbeeld lymfeklierkanker en auto-immuunziekten is schrikbarend hoog. Onze gemeenschappen kampen sowieso al met allerlei problemen op vlak van publieke gezondheid als gevolg van eeuwen van achterstelling, en de impact van deze nucleaire testen komt daar nog eens bovenop.”

In Australië zijn het de oorspronkelijke gemeenschappen die het verzet tegen uraniummijnbouw leiden, zoals recent nog tegen de geplande Yeelirrie uraniummijn, vertelt Karina. “Het is een strijd die telkens opnieuw gevoerd moet worden. Er bestaan wetten zoals de Native Title die de landrechten van onze gemeenschappen erkennen. Maar overheden kunnen een hoger belang inroepen om mijnbouwprojecten toch goed te keuren. Bovendien zet men druk op inheemse gemeenschappen, die vaak niet goed geïnformeerd zijn. Opnieuw faalt dit land erin rekening te houden met onze belangen, net als in 1953 bij de test op Emu Field.

Vanuit een koloniaal oogpunt bekeken, is land niet meer dan iets dat in bezit genomen kan worden, en naar eigen goeddunken gebruikt kan worden. Onze manier van leven echter is diep verweven met het land. Het gaat om veel meer dan voedsel, of een plek om te wonen. Voor ons is land een levenslijn, een landschap van verhalen, kennis en tradities. De kernproeven in Emu Field en Maralinga hebben mijn volk beroofd van deze culturele band met ons land, en die krijgen we niet meer terug. Dat verlies betekent een extra trauma bovenop de directe gevolgen van de testen op onze fysieke en mentale gezondheid.”

Nucleaire optie herzien

Terwijl deze Down to Earth naar de drukker gaat, lijkt het broze bestand tussen Israël en Iran stand te houden. Of de nucleaire ambities van Teheran definitief van de baan zijn valt af te wachten. Eerder vlogen de kernmachten India en Pakistan elkaar in de haren, al werd een verdere militaire escalatie vermeden. Ook in de slepende oorlog in Oekraïne heeft Rusland al meermaals gedreigd met de inzet van nucleaire wapens. Moskou herzag zijn nucleaire doctrine die bepaalt wanneer de nucleaire optie legitiem wordt geacht. Hoe ernstig we zulke verklaringen moeten nemen is niet duidelijk, maar alleen al een dergelijke retoriek biedt redenen tot ongerustheid.

“Ons traditionele land loopt het risico een nucleaire vuilnisbak te worden”

Dat lag niet zo heel lang geleden helemaal anders. Na de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog, leken kernwapens hun beste tijd gehad te hebben. Maar toegenomen geopolitieke spanningen maakten een einde aan de droom van nucleaire ontwapening. Wereldwijd investeren staten volop in de paraatheid of zelfs de uitbreiding van hun arsenaal. Vorig jaar spendeerden de kernmachten gezamenlijk zo’n 84 miljard aan atoomwapens, volgens een berekening van de International Campaign to Abolish Nuclear Weapons (ICAN). Een recordbedrag, en tegelijkertijd een indicatie van een trend die zich naar alle waarschijnlijkheid zal doorzetten de komende jaren.

Ongerustheid in Australië

Dat laat zich ook voelen in Australië, aldus Karina Lester. “Ik ben niet de juiste persoon om de geopolitieke spanningen in de wereld te analyseren. Maar er leeft de vrees dat Australië dreigt meegezogen te worden in een mondiaal conflict. Dat baart mij, en vele anderen met mij, bijzonder veel zorgen. Vooral het AUKUS-verdrag zorgt voor heel wat ongerustheid.” Het AUKUS-verdrag is een samenwerkingsakkoord dat Australië, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten in 2021 ondertekenden. Hoewel het niet met zoveel woorden in de tekst staat, is AUKUS bedoeld als tegenwicht voor de groeiende invloed van China in de Stille Oceaan.

Het verdrag bevat een belangrijk nucleaire component. AUKUS voorziet in de aanwezigheid van – afwisselend – ­Amerikaanse en Britse nucleaire onderzeeërs in Australische wateren, en het voornemen van Australië om zelf nucleaire duikboten te ontwikkelen. Dit type militair gebruik van kernenergie zorgt evengoed voor radioactief afval, en onder het AUKUS-akkoord zou in ieder geval laagactief afval afkomstig van de duikboten in Australië geborgen worden. Of dat ook voor hoogactief nucleair afval het geval zal zijn, is voorlopig nog het onderwerp van politieke discussie.

Australië loopt het risico de nucleaire vuilnisbak van de AUKUS-landen te worden, vreest Karina Lester. “Of liever, ons traditionele land loopt gevaar, want de locaties die in aanmerking komen voor de opslag van radioactief afval liggen allemaal op inheems land. Opnieuw worden de rechten en het welzijn van oorspronkelijke bewoners aan de kant geschoven ten voordele van de belangen van de nucleair-militaire industrie.”

Historische verplichting

Yami Lester, Karina’s vader, heeft zijn hele leven gestreden voor een erkenning dat zijn familie en zijn gemeenschap groot onrecht werd aangedaan door de Britse kernproeven in 1953. Decennialang botste hij op een muur van stilzwijgen, tot er in 1984 een onderzoekscommissie kwam die de gebeurtenissen in Emu Field onder de loep nam.

Een belangrijk moment, maar de conclusies van de commissie gingen niet ver genoeg, vindt Karina. “Het rapport bevestigde de grove nalatigheid waarmee de Britse en Australische overheden te werk gingen, maar het leed van de inheemse bevolking wordt niet expliciet erkend. Bovendien houdt Groot-Brittannië vast aan de eigen versie van het verhaal.”

Wereldwijd verbod op kernwapens

Karina Lester erfde van haar vader een diep, doorleeft engagement in de strijd tegen uraniummijnbouw en kernwapens. In Australië, maar ook als lid van de ICAN. Dit internationale samenwerkingsverband ijvert voor een wereldwijd verbod op kernwapens, en ontving in 2017 de Nobelprijs voor de vrede. Hun inspanningen leidde tot een VN-verdrag, het Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons.

“Het is van het allergrootste belang dat wij, overlevers van de tweede generatie, dit donkere verhaal blijven vertellen. Ook al liggen de testen in Emu Field ondertussen 70 jaar achter ons, dezelfde koloniale mechanismen spelen vandaag nog steeds. Een simpele erkenning is niet genoeg. Mijn volk ervaart nog dagelijks de impact van de testen. Het proces van helen, zowel van de mensen als van het land, is nog lang niet begonnen. Bovendien verplicht de geschiedenis landen zoals Australië en Groot-Brittannië zich in te zetten voor een wereld zonder kernwapens. Alleen zo kan het lijden van mijn volk een rechtvaardig antwoord krijgen. Het ondertekenen en ratificeren van het Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons vormt hierbij een belangrijke eerste stap. Pas dan kan deze donkere bladzijde definitief omgeslagen worden.”