Ecosystemen in de vuurlinie

Het conflict in Oekraïne eist niet alleen een enorme menselijke tol, ook het milieu krijgt zware klappen. Bij de Zwarte Zee en de Zee van Azov houden onderzoekers de unieke en kwetsbare ecosystemen zo goed mogelijk in de gaten.

_{Tekst en beeld Toon Lambrechts}

Omzichtig schuift Yuri Alinik een lange thermometer het zeewater in. “Eenentwintig punt zeven, ideaal om te zwemmen.” Dat zit er niet in vandaag. We staan in een kleine jachthaven, net buiten het centrum van Odesa. Behalve de bewaker aan de ingang is er verder niemand, ondanks het zachte herfstweer. De schepen liggen op het droge. Uitvaren kan al anderhalf jaar niet. Sinds het begin van de oorlog in februari 2022 is de Zwarte Zee verboden gebied, net als de gehele kustlijn. Enkel een stukje strand in Odesa is sinds augustus weer toegankelijk voor het publiek.

Dat is niet alleen vervelend voor schippers en strandgangers, het belemmert ook het werk van Yuri Alinik en zijn collega’s van het Ukranian scientific center of Ecology of Sea (UkrSCES), een overheidsinstelling die de ecologische gezondheid van de Zwarte Zee bewaakt. Zij kunnen nu alleen aan de kust metingen doen. Beter dan niets, want tot voor de zomer hadden ze helemaal geen toegang tot het water.

Yuri’s collega haalt ondertussen een lang schepnet met fijne mazen door het water. “Hiermee meten we de aanwezigheid van kleine deeltjes in het water”, verduidelijkt Yuri. Hij vult een reeks flessen en flacons met zeewater, en noteert de tijd en datum. “Samples voor het laboratorium. Daar controleren we het zuurstofgehalte, de aanwezigheid van fytoplankton, zoöplankton en andere micro-algen. Dat doen we een keer per week, op twee locaties. Een keer per maand kijken we ook naar de aanwezigheid van bijvoorbeeld zware metalen en restanten van pesticiden. Metingen op volle zee zouden meer inzichten opleveren, maar dat kan voorlopig niet.”

Zoet versus zout

De Zwarte Zee staat in verbinding met de kleinere, net ten noorden gelegen Zee van Azov. Samen vormen ze een uniek maritiem ecosysteem, ontstaan uit een ontmoeting na de laatste ijstijd. Zo’n 7 duizend jaar geleden was het Zwarte Zeebekken een enorm zoetwatermeer. Een stijgende zeespiegel – als gevolg van smeltend landijs – maakte een einde aan de isolatie van het zeebekken. “Het zoute water van de Middellandse Zee brak door langs de Bosporus naar de Zwarte Zee”, vertelt Sofia Sadogurska, maritiem bioloog en expert bij de ngo Ecoaction. “Toch is het nog steeds een relatief geïsoleerd maritiem ecosysteem. Heel wat grote rivieren zoals de Dnipro en de Donau monden uit in de Zwarte Zee, wat het zoutgehalte erg laag houdt.”

“Door de manier waarop de Zwarte Zee gevormd werd, is een unieke biodiversiteit ontstaan”

Het leven in de Zwarte Zee is op te delen in twee groepen. Een groep kwam met de zoute wateren van de Middellandse Zee mee, de andere dateert van voordat de twee zeeën met elkaar verbonden raakten. Die laatste groep wordt de Ponto-Kaspische relictfauna genoemd: dieren die ooit wijdverbreid waren maar nu alleen nog in de Zwarte en Kaspische zee voorkomen.

Die relictfauna is een van de meest kwetsbare groepen, aldus Sadogurska. “Door de manier waarop de Zwarte Zee gevormd werd, is er een unieke biodiversiteit ontstaan. Maar juist die staat nu onder druk. Deze soorten houden vooral stand aan de monding van de grote rivieren. Op andere plaatsen domineren soorten uit de Middellandse Zee, omdat de instroom van water uit die zee voor een hoger zoutgehalte zorgt. Dat proces versnelt door de opwarming van de aarde, omdat rivieren minder zoet water aanvoeren als gevolg van veranderende neerslagpatronen.”

Voorzichtig herstel

De twintigste eeuw heeft de Zwarte Zee geen goed gedaan. De ontwikkeling van zware industrie tijdens het Sovjettijdperk vervuilde land en water met zware metalen. Door grootschalige landbouw spoelden overtollige meststoffen uit in de rivieren die de zee voeden, de scheepvaart bracht invasieve soorten met zich mee. Vooral de komst van de Amerikaanse ribkwal, die zich voedt met onder andere eieren en larven van vissen, had ernstige gevolgen.

Maar sinds de eeuwwisseling leek het de goede kant op te gaan. Na de val van de Sovjet-Unie sloten veel fabrieken de deuren, waardoor de vervuiling afnam. Betere landbouwpraktijken in Oekraïne en de andere landen langs de Donau verminderden de druk van vermesting van het water. Ook de opmars van invasieve soorten leek onder controle door striktere regels voor de omgang met ballastwater in de scheepvaart – door het lozen van ongefilterd ballastwater kunnen schepen soorten over grote afstanden met zich meenemen. Een aantal bedreigde, voor de Zwarte Zee unieke soorten leek zich te herstellen.

Schietoefeningen

Het voorzichtige optimisme van een decennium geleden is ver weg vandaag. Want – en dat wordt wel eens vergeten – de oorlog tus- sen Rusland en Oekraïne begon al in 2014 toen Rusland grote delen van de Donbas be- zette, samen met de Krim. Met de inname van dit schiereiland kreeg Rusland een groot deel van Oekraïense kustlijn in handen, en de facto controle over de Zee van Azov.

De Russische bezetting van de Krim liet zich voelen, vertelt Sadogurska. “Neem het natuurreservaat Opuk in het zuidoosten van de Krim, met een zeldzame steppevegetatie en een kustzone die belangrijk is voor zeevogels. Rusland maakte van dat natuurgebied een militair oefenterrein. Hoe Opuk er momenteel aan toe is weten we niet, maar er is waarschijnlijk behoorlijk wat schade.”

“Een natuurreservaat werd afgegraven om zand te winnen”

Beschermde kustzones en maritieme natuurreservaten leden vooral onder verwaarlozing en een gebrek aan bescherming, vervolgt Sadogurska. “Over de gehele kustlijn van de Krim werd tussen 2014 en 2022 heel wat gebouwd, zonder enige aandacht voor het milieu. Het Bakalska Spit reservaat werd zo goed als volledig afgegraven om zand te winnen. Voor de bouw van de Kerch- brug vernietigde Rusland het eiland Tuzla. De brug – een illegale constructie – beïnvloedt de stroming tussen de Zee van Azov en de Zwarte Zee en migratieroutes van vissen en zeezoogdieren.”

De invasie van februari 2022 veranderde alles. De gevolgen voor het leven in zee werden meteen pijnlijk zichtbaar toen dode dolfijnen en bruinvissen op de kust van de Zwarte Zee aanspoelden. In de periode tot eind 2022 telden wetenschappers een duizendtal dode zeezoogdieren, twee derde meer dan normaal. “We vermoeden dat akoestische trauma’s een rol spelen”, zegt Sadogurska. “Door de sonars van oorlogsschepen en explosies onder water verliezen dolfijnen hun vermogen tot echolocatie. Daardoor kunnen ze niet meer jagen en communiceren.” Militair materieel dat in zee belandt, zorgt voor grote ecologische risico’s, vervolgt ze. “Sinds de invasie van 2022 zijn er al heel wat boten, vliegtuigen en drones naar de zeebodem gezonken. Ze verontreinigen de zee met zware metalen en andere schadelijke stoffen, net als zeemijnen en raketten. Satellietbeelden tonen verschillende olievlekken gerelateerd aan gevechten op zee, of lozingen door Russische oorlogsschepen.”

Vervuilde vloedgolf

Vlakbij het stadje Snyhurivka laat Kostyantyn Zinkin vanaf een geïmproviseerde brug een emmer in de rivier de Inhulets zakken. De resten van de originele brug lig- gen verderop in het water, opgeblazen toen Oekraïense troepen in november vorig jaar de regio rond Kherson bevrijdde. Behalve de auto van Zinkin rijden er enkel militaire vrachtwagens af en aan, een herinnering aan het feit dat het front langs de rivier de Dnipro vlakbij is.

Waar weinig nog aan herinnert, is de zondvloed die in juli dit jaar deze plek overspoelde. In de ochtend van 6 juli sloeg een explosie een bres in de door Rusland bezette Kakhovadam op de Dnipro. Zirkin, hoofd van het testlaboratorium van de SEI (State Environmental Inspection) in de regio Mykolaiv, wijst naar de elektriciteitsmasten langs de weg. “Tot daar stond het water. Het duurde wel 2 weken voordat het peil van de Inhulets zijn normale toestand weer bereikte. Op de masten zie je nog een zwarte streep, het hoogste niveau van de vloedgolf.” Sinds die dag in juli voert Zirkin metingen uit. “We controleren het zuurstofgehalte en de aanwezigheid van onder andere ammonium, nitraten en nitrieten. De vloedgolf bracht water dat behoorlijk vervuild was. Eigenlijk zouden we ook op zware metalen willen testen, maar daar hebben we de capaciteit niet voor in ons lab.”

De dambreuk kan gerust de grootste ecologische ramp in Europa sinds jaren genoemd worden, vertelt Mikhail Son, maritiem bioloog verbonden aan de National Academy of Science. De gevolgen voor de Zwarte Zee in haar geheel vallen waarschijnlijk mee. “Voordat in de Dnipro dammen werden gebouwd, stroomde de rivier iedere lente over met smeltwater. Het zeeleven van deze regio tolereert wisselende zoutgehaltes.” Wel zijn er grote gevolgen voor de fauna in de mondingen van de Zuidelijke Boeg rivier en de Dnipro, en de kust nabij Odesa. “Vooral weekdieren en kreeftachtigen zoals de bedreigde Kaspische rivierkreeft zijn getroffen. Ze raakten bedekt onder een dikke laag slib, of stierven door de plotse toevloed van warm, zuurstofrijk water. Daar kunnen deze soorten níet mee omgaan.”

Russische schaduwvloot

Het is moeilijk inschatten hoe groot de gevolgen van de dambreuk in Kakhvoka zijn omdat precieze gegevens ontbreken, erkent Son. Dat gebrek aan data komt telkens terug als het gaat om de gevolgen van de oorlog op de Zwarte Zee. Een groot deel van de kustlijn is bezet door Rusland, en dat land geeft weinig en gebrekkige data vrij. Bovendien labelt Rusland wetenschappelijke data afkomstig uit de Krim als afkomstig uit Rusland, terwijl het om bezet gebied gaat. Onaanvaardbaar voor Oekraïne, en ook op internationale fora weert men deze gegevens. Oekraïense onderzoekers hebben dan weer nauwelijks toegang tot de zee omwille van de beperkingen die het Oekraïense leger oplegt; om eventuele infiltratie of een landing van Russische troepen tegen te gaan, is de kustlijn afgesloten.

“Op plekken die verder van het strijdtoneel afliggen, is de biodiver­siteit hoger dan 2 jaar geleden”

De indirecte gevolgen die de oorlog heeft op het maritieme milieu zijn al helemaal moeilijk in te schatten. De internationale regulering voor ballastwater, die de verspreiding van invasieve soorten en vervuiling tegen moet gaan, wordt bijvoorbeeld niet nageleefd. “Rusland heeft een soort schaduwvloot gecreëerd om olie te exporteren, voornamelijk richting Azië”, legt Son uit. “Die loost ongefilterd ballastwater in havens aan de Russische kust van de Zwarte Zee. Russische schepen komen daarmee weg, niemand controleert hen nog.”

Het feit dat niemand de zee op mag en de kust is afgesloten, heeft wel onverwachte neveneffecten. “Visserij, toerisme, bouwwerken aan de kust: alles ligt stil. Dat maakt dat de gevolgen van menselijk handelen voor het zeeleven veel kleiner zijn. Tenminste: voor plekken die verder van het strijdtoneel afliggen. Daar zien we een hogere biodiversiteit dan 2 jaar geleden. Vooral weekdieren, krabben en garnalen doen het goed.”

Op de lange termijn is het afbrokkelen van institutionele controle het grootste gevaar voor de Zwarte Zee. De internationale mechanismen die in het leven werden geroepen om gezamenlijk de Zwarte Zee te beschermen, liggen op apegapen, vertelt Son. “Alle landen aan de oevers van de zee werken samen in The Black Sea Commission. Die bestaat nog wel, maar werkt de facto niet meer. We werken wel aan nieuwe projecten met EU-lidstaten aan de oevers van de Zwarte Zee, en met Turkije en Georgië. Maar constructieve samenwerking met Rusland lijkt in de nabije toekomst erg onwaarschijnlijk.”