Optimistisch voorwaarts

Een filosoof, een kunstenaar en een schrijver kijken naar de grote vragen van deze tijd. “Een kunstenaar zit niet stil, maar gaat bouwen, maken en experimenteren.”

Vraag je je weleens af in wat voor tijd we leven? De verschillende crises en internationale escalaties volgen elkaar in rap tempo op. Het Sociaal en ­Cultureel Planbureau publiceerde eind 2024 een onderzoek over hoe het staat met de sociale samenhang in Nederland. Bij veel mensen leeft het gevoel dat de maatschappij verhardt en de omgangsvormen slechter worden. Dat de toenemende diversiteit de samenleving onder druk zet. Gelukkig schuilt er hoop in de verbinding tussen mensen. Die hoop openbaart zich wanneer zij zich betrokken voelen en zich gezamenlijk inzetten. Laten we er een aantal essays bij pakken. Die helpen ons te reflecteren op de tijdgeest en waarde van onze hoop.

Vooruit kijken

In Hoe overleef ik de moderne wereld (2022) kijkt filosoof Alain de Botton naar achttien grote thema’s van de moderne tijd. Denk aan kapitalisme, democratie, eenzaamheid, individualisme, natuur, wetenschap en religie. Wat verstaat Alain onder ‘modern’? “Het woord ‘modern’ suggereert nog altijd een toestand waarin glamour, verlangen en ambitie de boventoon voeren. Maar tegelijkertijd is de opkomst van de moderniteit een tragische geschiedenis. We hebben een torenhoge prijs betaald voor onze nieuw verworven vrijheden. Wij zijn nog nooit zo dicht in de buurt gekomen van collectieve waanzin en wereldwijde massa-extinctie. De moderniteit heeft ons innerlijke en externe landschap naar de vernieling geholpen.”

Alains boek daagt je uit. Het maakt je bewust van structuren in de maatschappij en de geschiedenis. We kunnen pas veranderen wanneer we begrijpen waar we nu staan én waar we naartoe willen. In zijn thema ‘een rustig leven’ herken ik de neiging om, gedreven door intellectuele nieuwsgierigheid, telkens weer meegezogen te worden in de eindeloze stroom van nieuws. Aan prikkels geen gebrek in het moderne leven! De ware essentie lijkt eenvoudig: “Het enige wat er is, zijn wij zelf, hier, nu, ergens op deze blauwe stip.” Volgens Alain zijn we op weg naar het onbegrensde als we erin slagen om versmolten te raken met de stilte. Het heeft iets geruststellends. De rust in ons bloeit op wanneer we de bubbel van moderne behoeften doorprikken.

Kunst als kracht

Kunstenaar Merlijn Twaalfhoven spoort in Het is aan ons (2020) iedereen aan om een kunstenaarsmindset te ontwikkelen. “In een tijd waarin veranderingen gepaard gaan met hevige emoties van onrust en verwarring, kunnen we woorden, klanken en beelden vinden die houvast geven aan de mensen die ons nabij zijn. We kunnen allemaal oefenen in delen, uiten, rouwen en vieren. Dat zijn taken die mensen binden en samenbrengen. Kunst is dan niet langer iets om passief te ondergaan, maar een kracht waarmee we de samenleving kunnen vitaliseren.” Volgens Merlijn zijn we allemaal een kunstenaar zolang we met een frisse blik naar de wereld kijken. Om die mindset te ontwikkelen behandelt hij vier aspecten: waarnemen, voelen, denken en maken. Een kunstwerk is vrij. Het bevat geen nut of functie. Kunst is een speeltuin. Merlijn haalt als voorbeeld aan dat zingen in onze tijd zeldzaam is. Hij zingt weleens spontaan tijdens zakelijke bijeenkomsten. Zonder aankondiging. Anderen volgen “zacht en voorzichtig” zijn lead, met als resultaat een klank die laat horen dat men samen is. Zingen als sleutel naar saamhorigheid.

Een hoopvol kiertje

“Dit is hoe het ging: in tijden van crisis liet de hoop altijd een kiertje open. Een streep licht in het donker. Die goede oude hoop, hoe vaak heeft hij ons er niet doorheen gesleept met zijn komt tijd, komt raad, hoop verloren, al verloren en waar hoop is, is leven.” In Optimisme zonder hoop (2024) schudt schrijver Tommy Wieringa ons goed wakker. In Filosofie Magazine legde hij zijn gedachtegoed als volgt uit: de crises die we tot nu hebben meegemaakt hadden een einde. De klimaatcrisis zal geen te verwachten einde hebben. Er is geen technologische quick fix voor. Diersoorten en leefomgevingen gaan verdwijnen. Zelfs wanneer de uitstoot van CO₂ volledig stopt, zal de aarde blijven opwarmen. Tommy ziet hoop als ‘een kwetsbare gesteldheid’ waarmee je het wel langer kunt uithouden, maar die ons een keer zal opbreken. Hij spreekt daarom liever over optimisme. “Het kan heel krachtig zijn als je je handelen optimistisch maakt zónder de verwachting van een glanzende toekomst. We zullen goede dingen moeten blijven doen, zonder de hoop dat ze een duurzame verbetering tot stand brengen.” En daarmee waarschuwt hij ons terecht voor hopeloosheid en cynisme. Wanneer we geen of te weinig resultaten zien, loeren ze om de hoek.

Het mysterie van het mens-zijn

De juiste antwoorden op de grote vragen van deze tijd, zijn waarschijnlijk van persoonlijke aard. Ieder mens draagt de accenten van een filosoof, kunstenaar en een schrijver met zich mee. Wees je bewust van de keuzes die je kunt maken. Het is makkelijk om opgeslokt raken in het alledaagse. “We kunnen ons afvragen waarom we hier eigenlijk zijn”, schrijft Alain de Botton. “Maar elk mensenleven ontleent zijn waarde aan het feit dat we hebben getracht om elk detail, hoe onbeduidend ook, van het oorspronkelijke mysterie dat onze soort omgaf te doorgronden – of dat we degenen die daartoe in staat zijn op de een of andere manier van dienst zijn geweest.” Kortom: niemand weet hoe lang het duurt en welke verrassingen je tegemoet treedt. Laten we er tot die tijd een spektakel van maken.