“Nieuwbouw kan én hoeft niet meer”

Sloop en nieuwbouw zijn nog steeds de standaard in de bouwsector. Dat moet anders, zegt publicist Fred Feddes. In zijn pleidooi voor renovatie versus nieuwbouw laat hij zien hoeveel energie, erfgoed en klimaatwinst we kunnen boeken door bestaande gebouwen te behouden en aan te passen in plaats van te slopen.

Aandacht voor duurzaamheid in de bouwsector gaat vaak over energiebesparing, gerecyclede of biobased materialen en elektrische bouwmachines. Er is maar weinig aandacht voor een heel andere en eigenlijk veel duurzamere aanpak: stoppen met slopen en nieuwbouw. In plaats daarvan moeten we ons bezighouden met onderhoud, renoveren en aanpassen van bestaande gebouwen, vindt Fred Feddes, auteur van boeken over ruimtelijke ordening en stadsgeschiedenis. Zijn essay Beter dan sloop is ook een oproep aan de milieubeweging. 

Hoe kom je bij dit onderwerp? 

“Ik ben betrokken bij de stichting Mevrouw Meijer, wij zetten ons in voor het behoud van schoolgebouwen. Door niet onnodig te bouwen en zeker niet te slopen behoud je erfgoed en bespaar je 30 tot 50 procent op CO₂-uitstoot. De klassieke Ladder van Lansink, ooit ontworpen voor afval, maakt dat in een oogopslag begrijpelijk. De ladder laat zien dat de vuilnisbelt de slechtste manier is om met afval om te gaan, de beste manier is om spullen te blijven gebruiken. Recyclen zit daartussenin. 

Ook gebouwen kun je het beste blijven gebruiken. Dan moet je ze wel onderhouden en af en toe repareren en aanpassen. Daarmee kun je veel meer winst behalen dan met recyclen, want verwerking, transport en aanpassing van materiaal kost veel energie. Het verbaast ons dat dat besef nog weinig leeft. De Gemeente Maastricht heeft bijvoorbeeld net besloten om alle middelbare scholen in de stad te slopen. In dezelfde vergadering nam de gemeenteraad het duurzaamheidsplan aan. Ze zien kennelijk geen link tussen die twee. Hetzelfde zie je gebeuren in de woningbouw. Ook de milieubeweging heeft daar weinig oog voor. Het zou interessant zijn om een bondgenootschap te smeden tussen architectuur en erfgoed enerzijds en klimaat en duurzaamheid anderzijds.” 

Weegt renoveren wel op tegen de energiezuinigheid van nieuwbouw? 

“Ja. Door nieuw te bouwen, bouw je zo’n ongelofelijke achterstand op qua energiezuinigheid, dat je die pas inhaalt na 30 jaar. Bovendien kun je met renovatie een gebouw tegenwoordig even energiezuinig maken als nieuwbouw. Gebouwen zijn geen wegwerpartikel. We hebben eeuwenlang gebouwd voor onbepaalde tijd. De binnensteden staan vol gebouwen die lang geleden zijn neergezet zonder het idee dat die ooit zouden worden afgeschreven. Ze werden af en toe gerepareerd en al dan niet goed onderhouden. Als er nieuwe eisen kwamen, werden ze aangepast.”

Waarom zijn we eigenlijk gaan afschrijven? 

“Toen in de tweede helft van de 19de eeuw de verstedelijking opeens erg hard ging, kwam er een nieuw model om de bouw voor al die nieuwe bewoners te organiseren. Men bouwde niet meer voor een individuele opdrachtgever, maar voor een anonieme markt. Vaak met geleend geld, een soort speculatiebouw. Om de kosten van de bouw te verrekenen over een lange periode ontstond het begrip afschrijven. De kosten werden uitgesmeerd over een periode van 40 of 50 jaar. Die economische en fiscale manier van denken heeft grote invloed gehad op de manier waarop we met gebouwen omgaan. Onderhoud is een ondergeschoven kindje geworden. Sloop en nieuwbouw zijn de standaard.”

Moedigt de bouwsector al die sloop en nieuwbouw aan? 

“De sector heeft een van de sterkste lobby’s van Nederland en is meer ingesteld op bouwen dan op renoveren. Nieuwbouw levert meer op en is ook eenvoudiger. De eenvoudigste manier van bouwen is een weiland opspuiten met zand en daar rijtjeswoningen neerzetten. Om bestaande gebouwen te renoveren is veel specifiekere knowhow nodig. Die kennis is relatief schaars. Sommige bureaus hebben zich wel gespecialiseerd in de renovatie van monumenten, die zijn dan ook beschermd. Maar gebouwen uit de jaren 70 en 80 zijn vogelvrij. Die vind je waarschijnlijk ook niet het allermooist. Dat wordt nog versterkt door het afschrijvings-denken: als een gebouw bijna is afgeschreven, wordt het heel verleidelijk om het onderhoud te laten verslonzen. En als je iets slecht onderhoudt, wordt het vanzelf lelijk. De perceptie is ook dat renovatie altijd duurder is. Maar we hebben dat van een paar heel verschillende casussen nagerekend. De conclusie: renovatie is 10 tot 30 procent voordeliger.”

Hoe verander je de standaard van sloop en nieuwbouw naar onderhoud en renovatie? 

“Er zijn een heleboel afzonderlijke schakelaars die je moet omzetten. Voor nieuwbouw geldt bijvoorbeeld een afschrijvingstermijn van 40 jaar. Voor renovatie is dat 20 of 25 jaar. Dan krijg je een ongelijke race, want renovatie lijkt dan omgerekend per jaar duurder uit te vallen. Afschrijven wordt zo een soort selffulfilling prophecy. Als je renovatie en nieuwbouw gelijk behandelt, met dezelfde kwaliteitseisen en dezelfde afschrijvingstermijnen, krijg je een eerlijker keuze. Bovendien is het bij nieuwbouw nog niet gebruikelijk om de embedded energie mee te rekenen: energie die zit opgeslagen in de productie van bouwmaterialen. Er is ontzettend veel aandacht voor nul op de meter als het gebouw in gebruik genomen wordt, maar niet voor bouwmaterialen. En dat kan echt niet meer, gezien de klimaatopgave. Baksteen, beton, staal en aluminium zijn allemaal ongelofelijke energievreters.

“In Rotterdam staat net zoveel vierkante meter leeg als dat er aan woonruimte nodig is”

Hoeven we helemaal niet meer nieuw te bouwen? 

“Hooguit als aanvulling, niet als regel. Het Platform Woonopgave laat zien dat de wooncrisis voor een groot deel kan worden opgelost in de bestaande gebouwenvoorraad. In Rotterdam is de hoeveelheid leegstaande vierkante meters even groot als de vierkante meters die aan woningen nodig zijn. Daar zou je in principe dus alle woonbehoefte kunnen oplossen zonder bij te bouwen. Maar dan moet je wel anders en slimmer gaan werken.” 

Gaan we gebouwen uit de jaren 70 en 80 vanzelf weer mooi vinden? 

“Je ziet wel een soort golfbeweging. Toen Hoog Catharijne werd gebouwd in Utrecht, werd de bestaande Jugendstil-bebouwing gezien als belachelijke tierelantijnen. Dat kon wel weg. Nu denk je: wat een misdaad om dat te slopen. Architecten gebruiken het idee van een sloopverbod nu ook als gedachtenexperiment. Gebruikmaken van wat je al hebt, spreekt een heel andere intelligentie en vaardigheden aan dan het vrij domme bouwen in het weiland. Ik kom in de architectuur veel jonge mensen tegen die heel geïnteresseerd zijn in voortbouwen op het bestaande. De mbo-school Nimeto in Utrecht (die recent werd gerenoveerd en daar prijzen voor won – red.) is daar een prachtig voorbeeld van. Massale sloop-nieuwbouw kán niet meer, gezien het klimaat. Maar het hóéft dus ook niet meer!”

Commentaar: Paul de Ruiter en Sybren Bosch reageren op Fred Feddes 

Paul de Ruiter 

Oprichter duurzaam architectenbureau Paul de Ruiter Architects

“Ik ben het grotendeels met Fred eens. Een gebouw renoveren of transformeren is vaak beter dan slopen. Zelfs als je nieuw bouwt met een biobased materiaal zoals hout. Maar het is te complex om te kunnen zeggen dat je nooit meer mag slopen.

Slopen wordt inderdaad vaak als eerste optie gezien omdat het relatief makkelijk is om alles opnieuw te bouwen. Zo kun je vaak ook meer vierkante meters maken. Dat is handig, want steden moeten verdichten. Op plekken bij vervoersknooppunten is het vanuit die optiek soms handiger om iets nieuws neer te zetten. Materiaalgebonden CO₂-uitstoot staat trouwens wél in de MilieuPrestatieGebouwen-score (MPG), waaraan je moet voldoen volgens het bouwbesluit. Daarin is de bijdrage van materiaalgebonden energie nog wel heel laag, dus dat stimuleert inderdaad weinig tot hergebruik. 

“Het is te complex om te kunnen zeggen dat je nooit meer mag slopen”

Maar die bijdrage gaat groter worden. In andere normen, zoals de doelstellingen van het Klimaatakkoord van Parijs, telt energie uit materiaal wel heel zwaar mee. Als je Paris Proof bouwt, moet je bijna altijd een bestaand gebouw hergebruiken. De ultieme manier van verdichten, is om de constructie en fundering te hergebruiken en daar verdiepingen bovenop te bouwen: optoppen. Dat kan vooral goed met kantoren. Die hebben vaak veel draagkracht omdat er vroeger archieven in zaten, met het gewicht van veel papier. Woningen hebben een ongeveer 40 procent lagere gewichtsnorm. Met optoppen snijdt het mes aan twee kanten. Je maakt meer vierkante meters op dezelfde plek, dus je bent aan het verdichten. En je hebt winst in het voorkomen van CO₂-uitstoot door hergebruik.

Op de Coolsingel in Rotterdam hebben wij nu een 70 meter hoog gebouw opgetopt tot 100 meter. Het was behangen met marmeren platen van 4 cm dik. We hebben het marmer eraf gehaald en de wanden beter geïsoleerd. Het marmer hebben we vermalen en teruggehangen in platen van 1 cm dik. Als je toch moet slopen kun je natuurlijk ook materialen hergebruiken. In Meppel moest een deel van een theater worden gesloopt. De bakstenen daarvan houden wij nu op locatie en gebruiken we opnieuw.”

Sybren Bosch

Mede-ondernemer bij duurzaamheidsadviesbureau Copper8

“Fred stelt terecht dat de bouwsector vooral kijkt naar nieuwbouw, omdat dat makkelijker en sneller is. Renoveren in plaats van nieuw bouwen scheelt inderdaad ook een hoop CO₂-uitstoot. Tegelijkertijd verschuift in de praktijk de aandacht al steeds meer naar renovatie, omdat de nieuwbouw steeds verder vastloopt. Dat komt door stikstof, bezwaren van omwonenden en lange processen voor ontwerp, participatie en vergunningen.

Op papier hebben we inderdaad voldoende vierkante meters, maar we hebben niet genoeg voordeuren. Er zijn hier drie belangrijke feiten om scherp te hebben. Nederland heeft ten eerste een van de laagste percentages mensen die in een appartement woont. Dat is zo’n 20 procent tegenover zo’n 50 procent gemiddeld in Europa. Onze gemiddelde huishoudensgrootte van slechts 2,1 personen daalt bovendien ieder jaar verder door de vergrijzende bevolking. En van de huidige nieuwbouwplannen bestaat ongeveer de helft uit nieuwe eengezinswoningen. 

“Bestaande bouw beter benutten, is niet genoeg”

Om genoeg voordeuren te krijgen, is het beter benutten van de bestaande bouw niet genoeg. Niet alle eengezinswoningen zijn goed om te bouwen naar appartementen. Ook zijn helaas niet alle bestaande gebouwen ontworpen om goed te kunnen renoveren. De belangrijkste reden dat de Amsterdamse grachtenpanden na ruim 400 jaar nog staan, is niet de historische gevel. Dat zijn de hoge verdiepingen en het feit dat ze vrij indeelbaar zijn door de niet-dragende binnenmuren.

Mijn stelling is dus dat we enige nieuwbouw nodig hebben en veel sterker moeten sturen. We moeten vooral appartementen voor senioren toevoegen, om doorstroming te bevorderen. En we moeten bouwen op de juiste plek, met goed toegankelijke voorzieningen en voorbereid op langetermijnklimaatrisico’s.”