“De zorg is niet voorbereid op de klimaatcrisis”

De gevolgen van klimaatverandering zien we steeds vaker terug in de spreekkamer. Tegelijkertijd is de zorg zélf ook deel van het probleem. Arts Jorieke van der Stelt trekt aan de alarmbel.

De zorg wordt geconfronteerd met steeds meer klachten die samenhangen met klimaat verandering. Zelf is de sector verantwoordelijk voor zo’n 7 procent van de totale CO2-uitstoot van Nederland, evenveel als Tata Steel en de kolencentrale Eemshaven bij elkaar. Huisarts en tropenarts Jorieke van der Stelt schreef samen met andere leden van het netwerk- en kennisplatform Zorg voor het Klimaat een brand- brief om dit onder de aandacht te brengen.

Zie jij jezelf als dokter van de toekomstige mens, wiens gezondheid te lijden heeft onder de klimaatcrisis?

“Laat dat ‘toekomstige’ maar weg. Mensen worden nu al ziek. Luchtvervuiling is een enorm onderschat probleem in Nederland: die vervuiling kan leiden tot hart- en vaatziekten, en longklachten, maar die oorzaak wordt vaak niet herkend door artsen. Hittestress is een ander voorbeeld: elk jaar komen er daardoor honderden mensen om het leven. In mijn wachtkamer zie ik ook veel meer mensen met hooikoortsklachten, die verergeren door de opwarming van de aarde. Pesticidegebruik kan leiden tot Parkinson. Het zijn onzichtbare crisissen. Ik heb nog nooit in mijn carrière – in de spreekkamer of in het ziekenhuis – meegemaakt dat een dokter in de diagnose opschreef: ‘Luchtvervuiling’. Ik zie een enorme blinde vlek in de zorg, waar in de medische opleidingen dus onvoldoende aandacht voor is. De zorg is niet voorbereid op de klimaatcrisis.”

Hoe kwam jij er wel mee in aanraking?

“Ik ben nogal nieuwsgierig van aard. Duurzaamheid en klimaatverandering worden als onderwerp niet aangeboden in onze opleiding. Samen met een paar andere dokters besloot ik me erin te verdiepen, ik raakte betrokken bij de werkgroep duurzaamheid van de huisartsenopleiding. Toen ik binnen de opleiding een keer mocht vertellen waarom ik dit zo’n belangrijk onderwerp vond, realiseerde ik me bij de voorbereiding daarvan: het is nog veel erger dan we denken. Dat was voor mij een belangrijk kantelpunt.
Ook door mijn werk als tropenarts in Papoea-Nieuw-Guinea leerde ik gezondheid met een brede blik te benaderen. Ik probeerde de ene na de andere patiënt te redden. Maar als in bepaalde basisbehoeftes onvoldoende wordt voorzien, dan word je automatisch gedwongen om naar de bredere context te kijken. In Papoea-Nieuw-Guinea wordt het milieu door houtkap en olieboringen vernietigd, en veel mensen voelen zich onveilig. In mijn ogen valt het beïnvloeden van die context ook onder het begrip ‘dokter zijn’. Veel artsen zeggen al gauw: ‘Daar kunnen we niets aan doen, dat is niet ons stukje.’ Ik denk van wel. We leren het alleen niet in onze reguliere medische opleidingen.”

Wat zou de rol van artsen moeten zijn in het ter sprake brengen van het klimaatprobleem?

“De kracht zit ’m in de dialoog aangaan: schrijf een stukje voor je organisatie, kaart het aan binnen je netwerken, zorg dat je de instituties van binnenuit verandert. Artsen zouden zich kunnen aansluiten bij een Green Team om te bekijken wat er binnen hun eigen organisatie kan verbeteren. Er zijn meer dan 1 miljoen zorgverleners in Nederland. Van alle beroepen worden zorgverleners het meest vertrouwd. Mensen luisteren naar ons. Daarnaast bereiken we ook heel veel mensen: zo’n 95 procent van de bevolking. Als we ook maar een paar procent van onze tijd hier insteken, kunnen we al een heleboel bereiken. Dat is wat we onder andere hopen te bereiken met onze brandbrief.”

Hoe werd er gereageerd op jullie brief?

“We zijn onder de indruk van het grote momentum: meer dan honderd organisaties en negenhonderd individuele personen hebben de brief ondertekend. Van ziekenhuizen, zorgverzekeraars en banken, tot hoogleraren, wetenschappers en artsen. Het Amsterdam UMC heeft net getekend en er staan nog meer grote partijen op het punt te ondertekenen. Het laat zien dat veel mensen dit belangrijk vinden. Een transitiekundige vertelde mij laatst dat veranderingen vaak voortkomen uit ‘ongewone coalities’. Dat was het team achter de brandbrief misschien ook wel: we hebben bestaande ideeën uit allerlei hoeken gewoon gebundeld en zichtbaar gemaakt.”

In de brandbrief geven jullie ook aan dat de zorg niet alleen de gevolgen ondervindt van de ecologische crisis, maar de problemen ook mede veroorzaakt.

“Inderdaad. Volgens berekeningen van het Erasmus MC staat één dag opname op de ic van één patiënt gelijk aan de kap van 200 vierkante meter bos, 2.000 kilometer autorijden en verbruik van meer dan 15.000 liter water. Dit is een enorme paradox voor een zorgverlener: je wilt mensen beter maken, maar met je handelen veroorzaak je ook veel schade. Op het moment dat je daarachter komt denk je: o shit, doe ik dan nog wel het goede?”

Wat kan de zorg concreet doen om haar milieu- en klimaatimpact te verminderen?

“Het allerbelangrijkste is voorkomen dat mensen überhaupt ziek worden. De meest duurzame zorg is die die je niet hoeft te leveren. We worden met z’n allen steeds ongezonder. Dat komt deels door het milieu en klimaat, maar ook door ons eten. In 1990 had een op de drie mensen in Nederland overgewicht. In 2040 is dat 60 procent. Met onze huidige eetpatronen plegen we zowel op onszelf als op onze planeet roofbouw. In een ideale wereld is de rol van een arts om te bekijken: hoe word ik overbodig? De vereniging Arts en Leefstijl heeft hiervoor bijvoorbeeld het ‘leefstijlroer’ opgesteld, dat mij als dokter inspiratie geeft voor een ander soort gesprek in de spreekkamer. Het gaat echt terug naar de basis van wat gezondheid is en hoe je de patiënt hierin kunt empoweren. Ik ben minder geneigd om medicatie voor te schrijven, omdat ik nu een beter hulpmiddel in mijn spreekkamer heb.”

Waarom denk je dat er zo weinig nadruk ligt op preventie binnen de zorg?

“Binnen het huidige systeem is deze aanpak niet altijd voor de hand liggend. We worden betaald om ziekte te behandelen, dus zijn er geen financiële prikkels om mensen gezond te houden. Als je te succesvol bent in je preventieaanpak zit je met een financieel probleem, want dan heb je geen klanten meer. Is dat niet vreemd? De zorg staat al onder zo veel druk. Preventie zou er niet alleen voor kunnen zorgen dat we niet omkomen in het werk, maar zou ook veel geld kunnen besparen. Het is eigenlijk heel simpel: voorkomen is beter dan genezen.”