Oekraïne heeft een groene revolutie nodig

Oekraïne zou zich minder afhankelijk moeten maken van Russisch gas. De afhankelijkheid van Gazprom inruilen voor een afhankelijkheid van Europa en de Europese banken is echter niet aantrekkelijk. Investeren in een groene revolutie, met hulp van Europa, biedt kansen voor zowel Oekraïne als de Europese gasverslaving.

Oekraïne is voor haar inkomsten grotendeels afhankelijk van de doorvoer van Russisch gas. Oude Sovjet-pijpleidingen maken deze export van gas via Oekraïne naar de Europese Unie mogelijk. De pijpleidingen zijn met Europees geld gemoderniseerd en met geld van de Oost Europa Bank (EBRD) uitgebreid om de importen van energie voor Europa veilig te stellen. Ook zijn marktreguleringen voor gas geharmoniseerd met de Europese richtlijnen voor gas. Tegelijk hebben Europese TACIS-hulpprogramma’s, die de overgang naar een markteconomie na de val van de Muur moesten bevorderen, ervoor gezorgd dat de energiesector van Oekraïne exportafhankelijk is.

Wantrouwend

Oekraïne kreeg recent van het IMF een lening van 14 tot 18 miljard dollar. Het uitvoeren van een IMF-programma moet ook de financiering uit andere bronnen losmaken, waaronder die uit Europa. In totaal zou het gaan om 27 miljard dollar voor twee jaar. Veel oudere mensen in Oekraïne zullen sceptisch staan tegenover het economische beleid dat het IMF voorschrijft. Ook staan ze wantrouwend tegenover Europese hulpprogramma’s. Het IMF stimuleert privatisering, marktwerking en deregulering om economische groei te bevorderen. Dit was al zo bij de eerste lening aan Oekraïne in 1994. De inwoners van Oekraïne hebben in de periode 1989 tot 1993 ondervonden hoe de deregulering van de Sovjet-planeconomie leidde tot armoede onder de bevolking en ongekende weelde bij een maffiose oligarchie. Dit gold niet alleen voor Oekraïne, maar voor alle nieuwe onafhankelijke staten die uit de Sovjet Unie ontstonden.

Ontmanteld

Tijdens de economische overgang van de Sovjet-planeconomie naar een markteconomie, steeg het sterftecijfer onder de bevolking van deze landen fors. In 1994 becijferde Unicef in haar rapport Crisis inMortality, health and nutrition dat tussen 1989 en 1993 in Rusland, Oekraïne, Bulgarije, Hongarije en Polen 800 duizend mensen overleden als gevolg van de economische transitie. De landen die na de transitie gebonden raakten aan de macro-economische randvoorwaarden van het IMF hadden vervolgens niet veel vrijheid voor het voeren van een eigen beleid. De publieke sector moest ontmanteld en werd in de uitverkoop gedaan. Een paar rijke voormalige communistische partijbonzen kochten staatsbedrijven voor een appel en een ei. De politiek zelf had geen economische middelen in handen en kon de economie niet reguleren. De marges van de politiek waren door het IMF-beleid vaak zodanig versmald dat regeringswisselingen nog maar weinig te betekenen hebben. Zo wisten in veel voormalige Oostbloklanden de voormalige communisten na de omwenteling weer in de regering te komen. Zo ook in de Oekraïne. BBC-journalist Misha Glenny beschreef in zijn boek McMaffia hoe Leonid Koetsjma voor een periode van tien jaar de leiding kreeg over een algehele criminalisering van de Oekraïense overheid en ambtenarij. Een kleine oligarchie verrijkte zich met energie– en wapenhandel.

Privatisering

Veel jongeren in de Oekraïne hopen nu – wellicht begrijpelijk – op aansluiting bij de EU. Veel ouderen zijn teleurgesteld over wat er sinds de omwenteling gebeurd is. Een politieke toenadering tot de Europese Unie is door de EU altijd afgehouden. Zowel door Rusland als door Europa wordt Oekraïne vooral behandeld als een land waaruit goedkoop grondstoffen en landbouwproducten kunnen worden gehaald. Ze wordt niet beschouwd als gelijkwaardige partner. De EU-hulp was gebonden aan het zelfde soort voorwaarden als die van het IMF en was meestal voorwaardelijk: men krijgt haar alleen als belangrijke sectoren van de economie en overheid worden geprivatiseerd. Privatisering in een land dat een kapitaaltekort kent betekent meestal dat bedrijven en infrastructuur verkocht moeten worden aan Europese multinationals. Het IMF en Europa eisen dat de schulden die het land opbouwt worden terugbetaald. Het land is er vervolgens op ingericht om haar natuurlijke hulpbronnen te exporteren voor inkomsten. Zo verstrekt Europa aan Oekraïne al jaren financiering om zo het energietransport naar Europa veilig te stellen. Leningen van de EBRD en de EU gaan naar hoogspanningsnetwerken en pijpleidingen. De nucleaire industrie van het land wordt met Europese steun langer open gehouden, en er worden waterkrachtcentrales gebouwd.

Hernieuwbare energie

Om een onafhankelijker koers te varen zou de Oekraïne met de hulp van Europa kunnen investeren in hernieuwbare energie en een efficiënt energiegebruik, bijvoorbeeld door het isoleren van gebouwen. De EBRD en de EU investeren nu al op kleine schaal in hernieuwbare energie en isolatie van gebouwen in Oekraïne. Dit zou moeten worden uitgebreid. Een ander energieplan voor Oekraïne zou er ook aan kunnen bijdragen dat de Europese Unie minder afhankelijkheid wordt van het Russische gas dat via Oekraïne naar ons toe komt. Europa is op dit moment nog verslaafd aan het bouwen van gasleidingen en gasopslag. De Europese Investeringsbank financiert pijpleidingen en gasterminals en de opslag van gas in onder meer Spanje, Italië, in Griekenland en Nederland. Het recente rapport De prijs van Gas van Voorbij de Olie consultancy, in opdracht van Both ENDS geschreven, laat zien dat er binnen Europa en naar Europa toe voldoende pijpleidingen zijn gebouwd om aan onze gasbehoefte tot aan 2050 te voldoen. Er hoeft dus niet langer Europees geld naar de bouw van nieuwe pijpleidingen. En de EU moet zeker niet tegelijk met Rusland gemene zaak maken om met de aanleg van een nieuwe Southstream gasleiding in de Zwarte zee Oekraïne te omzeilen. Voor de Oekraïne zou dit betekenen dat het geen transitgeld meer krijgt, en geen gas op de pof van Rusland.

Pieter Jansen is beleidsmedewerker bij Both ENDS